Мұндай Сәбеңді кім көрген
Оқитын түк болмай қалды ғой бұл күнде, – деді Есекең түңіліп. Әдебиет құрып кетті. Баяғыдай қызық жоқ. Жұрттың бәрі естелік жазатын болды. Естеліктерінде бір мән болсайшы! Кілең ұсақ-түйек, кәкір-шүкір, анау-мынау. Не мән жоқ, не сән жоқ. Оқушының рухын көтермейді, қайта еңсеңді басып, айналаңды тоз-тоз етеді. Кімге керек ондай естеліктер?! Көрген-білгенің шамалы, ойың жоқ болса, естелік жазып нең бар?
Мәселен, менің өмірден түйгенім аз емес. Сонау қырқыншы жылдардан бері көңілімде сайрап тұр. Осы мықты, атақты дегендердің бәрімен таныс болдым. Бірақ, естелік жазбаймын. Жүрексінем. Әрі бәрін айтуды жөн көрмеймін.
Бір ғана Сәбит Мұқанов жайында екі дерек айтайын. Ондай Сөбит Мұқановты жұрт білмеуі де мүмкін. Сәбең қып-қызыл коммунист еді. Қызылдың қызылы. Совет үкіметі дегенде жаны жоқ. Ал сол қызыл коммунистің екі ісін айтып берейін.
Айқынды білесің ғой. Нұрқатовты… Ай, жақсы жігіт еді! Ерте кетті. Сол қайтыс болғанда ауылынан әкесі келді. Қарт кісі екен. Қасында тағы бір қарт кісісі бар. Қабырдың басында екеуінің дұға оқығысы келді. Бірақ, жиналғандардың бәрі қып-қызыл коммунист. Сәбеңнен қаймығады. Біздер де аңтарылып тұрмыз. Дегенмен, жаңағы екі шал білетін дұғаларын оқи бастады. Сәбең тұр. «Апырай, қалай болар екен?» – деп біз тұрмыз. Бір уақытта Сәбең тізерлеп отыра қалып, арабша сұңқылдап дұға оқымасы бар ма? Таң қалдық. Дауысы да ашық, күмбірлеп тұр. Сөз мақамы қандай! Жатық! Ол, өзің білесің, жасынан «молда бала» атанып кеткен ғой. Оқып отыр, оқып отыр. Жан-тәнімен берілген. Тоқтар емес. Біз жан-жағымызға қарап қоямыз. Бұл қалай болды? Қып-қызыл коммунистің мұнысын қалай түсінеміз, қалай қабылдаймыз? Ана ауылдан келген екі шал да тым-тырыс, ұйып тыңдап отыр.
Қайтарда бір машинада отырдық. Сөз тартып, «Сәбе, қызып кеттіңіз ғой», – дедік. «Енді не істеймін? – деді Сәбең. Анау екі шал қартайған болу керек. Дұғаны шатасып, дұрыс оқымай отыр. Ниеті таза, түзу жігіт.Күнә емес пе? Не істеуім керек. Адал қөңілден дұға оқып, шығару керек болды.»
Біз таң қалып, үндемедік. Мұндай Сәбеңді кім көрген?
Екінші бір дерек. Әбден қартайып, тозған Жамбыл бір күні қатты ауырып қалады. Шалды үйтіп-бүйтіп емханаға жеткізеді. Есі кіресілі-шығасылы. Көңілін сұрап Сәбең барады. Барса, шалдың жағдайы өте нашар. Әзер сөйлейді. «Сәбит, – дейді , шалкетіп барам. Демім таусылды. Сен менің жаназамды шығар». Не істеу керек? Совет заманы. Сәбит болса, қызылдың қызылы. Бірақ шал кетіп бара жатыр. Жүзге келген шал Совет үкіметін қайтсын. Сәбең дереу дәрігер мен медбикені шақырып жіберіп, есікті жауып, Жәкеңнің қасына отыра қалып, аят оқи бастады ғой.
Жәкең тыңдап жатып, жүріп кетіпті… Міне, ерлік, азаматтық, адамгершілік деп осыны айт! Мұндай Сәбеңді кім білген, кім көрген? Естелік жазсаң, осындай жұрт естімеген мәліметтерді көрсетіп, тізіп, адамның рухын көтерер дерек келтір. Солай емес пе? Әлде менікі дұрыс емес пе?
//Солтүстік Қазақстан.- 2005 жыл-. 22 сәуір.- 11 бет.
Менің өмірімнің мәні де сәні де – Сәбең
Сәбеңнің сүйікті жары Мәриям апай еш жерде
жарияланбаған танымды әрі тың деректер жөнінде әңгімелейді.
Сирек кездесетін фотосуреттер қоса жарияланып отыр.
— Мәриям апай, Сәбеңің ана тілін қызғыштай қорғап, сол үшін ара түскен сәттерін бір есіңізге түсіріп көрсеңіз?
— Сәбең қазақ тілі — ана тіліміз үшін талай «шайқастарға» қатынасқан жазушы. Соның бір-екеуін тілге тиек етейін. 1969 жылы білім министрінің орынбасары Щербаков деген кандидаттық диссертация қорғап, оның авторефераты Сәбеңнің қолына кездейсоқ түскен еді. Сол кездегі оның күйінгенін айтсаңшы! «Мыналар қазақтың тамырына балта шабайын дегені ме? Қазақ мектептерін жабу керек, олардың болашағы жоқ дей ме» деп қазақ мектептерін қорғауға белсене қатынасқан еді. Қазір Сәбеңнің сол жиында сөйлеген сөзі музейде сақтаулы. Онда ол: «Орыс-қырғыз, «гүземдік» мектептер — патшалық реакцияның ағымының жемісі, диссертант қазақ мектептеріне тіл тигізбесін, қазақ тек отаршылардың тілдерінде сөйлеп, жазу керек пе, ұлттық мектеп — кез-келген халықтық ұлттық мәдениетінің қайнар көзі, мен қазақ ұлттық мектептерінің жабылуына үзілді-кесілді қарсымын. Менің партиялық ар-ожданым мұндай идеялық тұрғыдағы қателіктерге төзбейді» деп қарсы шығыпты. Жалғыздың үні шыға ма, диссертация қорғалып, асыра мақталып, бекіп кеткен көрінеді.
Екінші бір айтар жайт, ертеректе Солтүстік Қазақстанда қазақ тілінде шығатын «Ленин туы» газеті жабылып қалды. Сондағы Сәбеңнің шырылдағанын көрсеңіз. Бармаған жері, баспаған тауы қалмады. Ақыры газетті ашып тынды. Сосын өле-өлгенше осы газеттің жанашыры болды.
— Сәбең тек тілдің ғана емес, жалпы барлық саланың жанашыры болды ғой. Соның ішінде бір бөлек айтар нәрсе, жастарға қамқорлығы дейді жұрт…
— Анау жерлес інісі Сафуан Шаймерденовты қалай оқуға түсіргенін айтып отырсың ғой, шамасы. Ал мен Сәбеңнің Әбдіжәміл Нұрпейісовпен қалай танысып, «Курляндияны» қалай талқылап, жазғанын айтайын.
Бір күні түске таман Сәбең үйге шинель киген бір жігітті ертіп келді. Соғыстан кейінгі уақыт «Әу, Мәке. Мына жігіт Аралдың баласы екен. Әскерден келіпті. Тамақ дайын ба?» ,-деді қауқалақтайтын әдетімен.
Сәбит ол кезде Жазушылар одагының басшысы, келімді-кетімді адамдарды қабылдап жатады. Есік ашып-жабылған бір сәтінде Әбдіжәмілді көріп қалып, бірден өзіне шақыртады. Хал-жағдай, жөн сұраса келе Әбдіжәмілдің вокзалда қонып жүргенін, ешкімді танымайтынын, түстенетін ағайын-туысы
жоқтығын біледі. Жас жігіттің жазуға икемділігін танып, тіпті жанып түседі. Сөйтіп, қоярда қоймай үйге ертіп әкеледі.
Ол кезде бай да емеспіз. Кереуетіміз бар. Үй-мүлкіміз де онша емес. 1935 жылы Мәскеуден алып келген кісі бойы үлкен сандығым бар. Әлгінің үстіне матрац жайып, бетіне ақ жамылғы төсеп, Әбдіжәмілге төсек салып бердім.
Кешкісін Сәбит жұмыстан келіп, астан кейін екеуі жазылған дүниені оқуға кірісетін. Әбдіжәмілдің атын шығарған «Курляндия» осылай бастау алған еді.
— Жалпы, Сәбеңнің Сәкенмен қатынасы басқаларға қарағанда ерекше. Олар туралы біраз жазылды да. Өзіңіз Сәкенді көп көрген адамсыз…
— Сәбит пен Сәкеннің арасы тонның ішкі бауындай ғой. Жас айырымы болса да екеуі дос-туыстай болып кеткен адамдар. Сәбит Сәкенді әкесіндей сыйлап, ақыл сұрап алдына талай барды. Сәкен үшін НКВД Сәбитті де бір жыл күйдірді ғой. Өзі өмір бойы адал көңілмен берілген партияның қатарынан шығарды. Сәбеңнің тірі жүргені — Сәкеннің арқасы. Атақты ақынды НКВД жендеттері «Мұқановты шпиондыққа қалай тарттың?» деп қинағанда да қорғап шықты. Адам баласында өз басым ондай сұлу жанды кездестірген жоқпын. Артында ұрпақ қалмады-ау Сәкеннің… Опасыз өмір-ай…
— Мәриям апай, ел арасында «Сәбит Мұқанов әркімдерді айдатып жіберіпті» деген әртүрлі алып қашпа сөздер бар. Қазақтың аузына тыным бола ма? Десек те, осы бір жайды айтып берсеңіз деген тілек.
— Қалай десек те, мәселе көзі жұмылғаннан соң немесе 47 жыл бірге өмір сүріп, жұбайы атанғаннан емес, анық шындықты айтсам, Сәбеңнің ешбір жазығы жоқ. Қарап отырсам, осының бәрі қызғаныштың, көре алмаудың кесірі. Ол кездегі ақын-жазушылар өте әділ, нағыз әдебиетке жаны ашып, ойын ашық айтқан. Мысалы, Сәбең ешкімнен қорқып, үріккен адам емес. Артында зіл ұстап, кек қайтару, жатып атып, жамандау деген әдет жоқтын-ды. Жүзге бөлінбейтін. Бұл пәле кейінгі кезде өршіп салды. 1990 жылы КазГУ-дегі бір кездесуде академик, белгілі ғалым Манаш Қозыбаев осындай сұраққа «Мен КГБ-ның архивінде екі жыл үзбей отырып жұмыс істедім. Осы бір уақыт аралығында Сәбит Мұқанов әлдекімді жала жауып, халық жауы атандырып ұстатып жіберіпті деген құжат кездестірмедім» деп жауап берген болатын.
Ал енді А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә. Бөкейхановтың кітаптарын НКВД-дан жасырып, сақтаған Сәбең. Олардың 1990 жылы ғана, өз музейіне берілуінің өзі ерлік емес пе? Оларға дұшпан болса жағып жібермес пе еді. Оның ішінде Ж. Аймауытовтың «Қартқожа», «Сылаң қыз» шығармалары бар. Мағжан Жұмабаев Петропавлда жұмыссыз бос жүргенде Алматыға шақыртып, Сәкеннің үйіне қонаққа апарып, содан кейін біздің үйге алып келген. Ал қазір ше, әлдекімнің шығармасы туралы шындық айтып шырылдашы,сені құшақтамақ түгіл, пышақтап кетуге бар. Менің білетінім — әділ тарих өз кезегін әлі алады. Мына той — соның бір ақиқаты.
— Сәбеңнің қаламынан шыққан монография, ғылыми еңбектері, очерктері, драмалық шығармалары, поэзиясы естеліктері қаншама! Қазір бұл қазынаның жыл өткен сайын бағасы қымбаттай барады. Мұқановтың шығармалары әлемнің 46 тіліне аударылыпты.
— Мені мазалап жүрген аздаған өкпем де бар. Өзі жоқтың көзі жоқ дегені ме, талай журналистерге айтып едім, құлақтарына аспай қойды. Сәбең көзі тірісінде бір әннің сөзін де жазған. Біреу болғанмен, бірегейі, аты шулы
Л. Хамидидің Бибігүл Төлегенова шырқайтын «Қазақ вальсі». Затты атымен атау қажет қой. Теледидардан, радиодан хабарлағанда сазгердің аты аталады да, Сәбеңнің есімі ұмытылып қалады. Қарап отырып күйінемін. Осы дұрыс па?
Сәбеңнің артында төрт ұл, екі қыз қалды. Марқұм болған ұлымыздың кішісі ертерек көз жұмды. Әсіресе, кейінгі Мараттың қайтыс болуы жаныма қатты батты. Тарих ғылымының докторы атағын алған ол Сәбит атағын жоқтатпас еді. Арыстан — инженер. Жетпістен асты, зейнеткер. Алтайымыз — әскери адам, полковник, отставкіге шықса да, қызметін тастаған жоқ. Қыздарым — Баян да, Жанна да ұстаз. Мен сол Сәбең рухымен тілдесіп, сағынып өмір кешкен адаммын.
Ана тілі. – 2000 жыл.– 6 қаңтар.
Қаламдастар лебізі
Сәбиттің өмірі мен еңбегі жазушының бір басының ерекшелігін ғана баян етпейді. Ол қазақ әдебиетінің тарихындағы аса күрделі дәуірдің өскен жолын, ізденген мүддесін, жеткен өрісін де баян етеді. Сол себепті оның көрнекті, көркем шығармасының көпшілігі қазақтың бастауыш және орта мектебінің барлық оқу құралдарына кірген.
Мұхтар ӘУЕЗОВ.
Қазақ халқы Сәбит Мұқановты осынша неге қадірлейді? Оның творчестволық өсу жолы мен өмір жолының әрбір елеулі кезеңін неге ұлттық мереке етіп өткізеді? Бұған, себеп көп. Соның ішінде ең бір басты себеп – Сәбит Мұқановтың өз халқына деген шексіз адалдығы екені даусыз.
Әбдіжәміл НҰРПЕЙІСОВ.
… Академик-жазушы Сәбит Мұқанұлы Мұқанов талантының алдында басымды иемін.
Леонид Леонов.
Сәбит ағамыз шын мәнінде халық жазушысы еді. Біздің сүйікті ақынымыз Ғафур Ғұламмен бір адамның екі бетіндей еді.
Нәзір САФАРОВ.
Сәбит Мұқанов – суреткерлік талантымен де, азаматтық қарымымен де, адамгершілік болмысымен де, жеткен бақытымен де, шеккен азабымен де, алған атағымен де, естіген нақағымен де өз халқымен, ұлттық руханиятымызбен, төл тарихымызбен ешкім ешқашан ажыратып ала алмастай болып, біртұтас бүтін боп, біте қайнасып кеткен ерен тұлға.
Әбіш Кекілбаев.
//Солтүстік Қазақстан .-2005 жыл. -22 сәуір. -10 бет.
Біртуар тұлға
Қазақстанның солтүстік өңірі тума таланттарға бай. Әрісі — Шал ақын, Сегіз сері, Біржан сал, Ақан сері, берісі — Мағжан, Сәбит, Ғабит… Әрқайсысы қазақ өнері мен әдебиетінің бір-бір мықты діңгегі іспеттес. Осы жарқыраған шоқ жұлдыздар ішінде Сәбит Мұқанов есімі жерлестеріне ерекше ыстық.
Сәбит ағамыздың шығармашылық мұрасына әдебиет зерттеушілері, сыншылар өз бағаларын беруде. Несін жасырамыз, соңғы кезде бұл тұрғыда әртүрлі пікірлер айтылуда. Мен өз басым бұларға төрелік етуден аулақпын. Тек жуырда Сәбең шығармашылығы бойынша Астанада өткізілген конференцияда Мемлекеттік хатшы, жазушы Әбіш Кекілбайұлының «Шын мәнінде де… өз халқының мақтанышы бола алған арыс азаматтың өмір жолы мен шығармашылық мұрасын жаңа қалыптасып жатқан жаңа ұлттық санамыздың өрелі биігінен қайта қарап, қайта пайымдау — бүгінгі және болашақтың ісі»,— деген бір ауыз сөзіне әркім тоқтауға тиіс.
Сәбит Мұқанов солтүстікқазақстандықтар үшін жазушылығы мен ақындығына қоса, ерке Есіл өлкесінің біртума перзенті ретінде де аса қадірлі. Аты алашқа жайылған азаматтарымыз арасында өзінің кіші Отанын Сәбитше риясыз сүйіп өткен адам болған жоқ. Бойындағы бар қуатын Жер-анасынан алған көне грек алыбы Антейше, Сәбең де өзінің өзен-сулы, орман-тоғайлы өлкесін жылына бір көрмесе жаны жүдеу тартып, қаламы жүрмей қалғандай болушы еді.
Ұлы қаламгер туған жеріне ат мініп шапан жамылу үшін келмейтін. Мүмкіндігі жеткенше жерлестеріне қол ұшын беруге, көмегін көрсетуге келетін. Сәбеңді білетін адамдардың айтуынша, оның нағыз қазақи қасиеттері әкеден балаға, атадан немереге мирас болып қалуда. Сондықтан болар, біз өзімізді ұлы жерлесіміз алдында мәңгілік қарыздар сезінеміз. Әрине жерлестері Сәбеңнің көзі тірісінде де, кейін де қал-қадерінше оны ардақ тұтты, әлі де ардақ тұтуда. Ол облыс орталығы Петропавлдың «Құрметті азаматы» болды. Туған ауылына есімі берілді. Бірнеше мектеп, облыс орталығындағы үлкен бір көше, алдына жазушының шағын ескерткіші қойылған облыстық кітапхана — Сәбит Мұқанов атын иеленіп отыр. Облыста оның екі мұражайы жұмыс істейді.
Аяулы ағамыздың бір ғасырлық мерейтойы ЮНЕСКО көлемінде тойлануы бізге мақтаныш. Әрине, мерейтойдың осындай биік дәрежеде өткізілуі Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың үлкен мән беруінен деп білеміз.
Осыдан екі айдай бұрын Петропавлда өткізілген Сәбеңнің шығармашылық мұрасына арналған халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция — облысымыз үшін қай жағынан болса да мәні мен мазмұны зор оқиға болды. Конференцияға арнайы келіп, тақырыптық баяндамалар мен хабарлар жасаған академиктер З.Қабдоловтың, З.Ахметовтің, С.Қирабаевтың, сәбиттанушы профессор Т.Кәкішевтің, халық жазушысы Ә.Нұрпейісовтің, өзбек ғалымы Л.Қаюмовтың, кырғыз әдебиет зерттеушісі Оразхановтың, тағы басқалардың Сәбең өмірі мен жазушылық мұрасы туралы зиялы сөзін тыңдау — солтүстікқазақстандықтар үшін, әсіресе жергілікті университеттің оқытушы-профессор құрамы мен студенттері үшін тағылымы мол үлкен мектеп болды.
Бұл С Мұқанов мерейтойының бастамасы ғана еді. Ол енді санаулы күннен кейін жазушының туған жерінде жалғасын таппақ. Бұл, әрине, облыс жұртшылығы үшін зор жауапкершілікті талап етері анық.
Той қарсаңында Петропавлда жаңа құрылған қазақ саз драма театрының ашылу рәсімі болмақ. Бұл театрға С.Мұқанов есімі берілді. Осынау үлкен өнер ошағының дүниеге келуі — кеңес жылдарында ұлттық танымымыздан көз жазып қала жаздаған солтүстікқазақстандықтар үшін үлкен мәдени құбылыс екені сөзсіз. Театрдағы алғашқы қойылым да жазушының әйгілі «Шоқан Уәлиханов» спектаклі болмақ.
Сәбит Мұқановтың туған жеріне тағзым етуге тілек білдірушілер саны мол. Әрісі — Түркиядан, берісі — Ресей, Қырғызстан, Өзбекстаннан. Өз еліміздің де барша қиырынан ат басын біздің жаққа түзеп жатқан сыйлы меймандар баршылық. Солардың арасында жазушының өмірбақи «Мәкең» деп сыйлап өткен асыл жары Мәриям апайдың орны ерекше. Ол кісі жерлестерін сағынса, жерлестерінің оны да сағынғаны анық.
Тойға арнайы Алматыдан Құрманғазы атындағы ұлттық аспаптар оркестрі мен бір топ есімі елге әйгілі әншілер шақырылды. Көрші Омбы облыстық драма театрының ұжымы Петропавлда С.Мұқановтың «Аққан жұлдыз» романы бойынша жаңа қойылым көрсетпек. Ақындар мүшәйрасы мен ақындар айтысы өз алдына. Айтыс өнері кенделеу қалған біздің облыстағы өнер сүйер кауым үшін ақмолалық Баянғали алматылық Айтақын мен Мұхамеджан, шығысқазақстандық Абаш, шымкенттік Ақмарал сынды жезтаңдайлардың сөз сайысын қызықтау үлкен бір ғанибет емес пе?
Әлбетте, мерейтойлық қызықтардың ең сүбелілері жазушының туған ауылында өткізілмек. Ауыл бұл күнде көп өзгерген. Ол қысылтаяң заманда елдігі мен бірлігін сақтап қала алған іргелі ауылдардың бірі. Той үстінде мұнда негізгі мектептің жаңа үйі салтанатты түрде пайдалануға беріледі. Жазушының мұражайы жөндеуден өтті. Қосымша мұрағаттармен толықтырылды.
Той қарсаңында осы ауылдың қасынан жүз қаралы киіз үй тігілген ауыл бой көтерді. Мереке қызығы негізінен сонда болмақ. Түрлі жарыстарда жүзден жүйрік шыққандарға алуан түрлі сыйлықтар беріледі. Тағы бір айта кететін жәйт, той шығынының бәрін дерлік жазушы аруағын қастерлейтін кәсіпкерлер көтеріп әкетті.
Бұл той — халық тойы. Қазақ халқының біртуар перзентінің тойы.
//Егемен Қазақстан. – 2000 жыл. – 9 маусым. – 2 бет.
Cәбит пен Мағжан
Академик-жазушы, «Қызылжар қаласының құрметті азаматы » Сәбит Мұқановтың туғанына биыл 110 жыл толады. Сәбеңнің өмірі мен шығармашылық жолы осы өңірмен тікелей байланысты. Әсіресе, қазіргі «Солтүстік Қазақстан» облыстық газетінің негізін қалаушылардың бірі деп айтуға болады. Жастайынан жетімдік көрген ол талмай еңбектенуінің арқасында өз қолы өз аузына жетісімен адамдарға қолдан келген көмегін аяған жоқ. Сонысымен де халыққа жақын, қадірлі болды. Кезінде «алашордашы» деп қудаланып жүрген ақын Мағжан Жұмабаевқа да қол ұшын беремін деп опық жеді. Бірақ мойыған жоқ. Төменде Сәбит Мұқанов мұражай-үйінің қызметкері Қайрат Раевтың 1990 жылы жазған атақты жерлестеріміздің қарым-қатынасы жөніндегі мақаласын жариялап отырмыз.
Сәбит Мұқановтың жеке өмірі мен әр кезеңдегі іс-әрекеттері хақында соңғы жылдары әртүрлі пікір айтыла бастағаны мәлім. Әсіресе, оның әйгілі ақын Мағжан Жұмабаевпен қарым-қатынасы жөнінде алыпқашты әңгіме көп. Алыпқашты дейтініміз -ол әңгімелерде екі басылымдардан көзге іліккен кейбір дәйек бойынша ой қорыта салу, біржақты баға беру байқалады. Бұл сөзіме дәлел ретінде төмендегі жайларды назарға ұсынуды жөн көрдім.
Рас, Сәбит Мұқанов бір кезде өзгелермен қатар ақын Мағжан Жұмабаевты да сынады, бірақ нағыз талантты тани да білді, жанашырлық та танытты. Тіпті, оның өмір жолын, шығармаларын тұңғыш жинақтап, жан-жақты талдағаны үшін де бүгін біздер Сәбеңе қарыздармыз. Мәселен, Сәбеңнің «XX ғасырдағы қазақ әдебиеті» кітабындағы мына жолдарға жүгінейік. «…Мағжанды осы кезде, кейбіреулер қол жетпейтін ақын дейді. Және біреулер күшті ақын енеден ақындық күшін қабат алып туады дейді ғой. Мағжан, рас, соңғы кезде түр жағынан күшті адам болды. Сол күшті Мағжанның «Шолпан» кезіндегі өлеңдеріне көз салған адам, ақынның туа емес, жүре өркендейтініне таласпау керек».
«… Өзі аз-маздап оқудың дәмін татқасын, ол қазақтың жастарын оқуға шақырады:
Қарағым, оқу оқы, босқа жүрме,
Ойынға құр қаласың көңіл бөлме.
Кідірме, алаңдама, көкке ұмтыл
Алам деп көктен жұлдыз қолың серме.
Жасынан оқу оқып, өнер қуған,
Жан жетпес көңіл жүйрік, кемеңгерге».
… «Ақындық жағынан келгенде, Мағжан әрине, қазақтың күшті ақындарынан саналады. Қазақтың тілін байыту ретінде, әдебиетке жаңа түрлер енгізу ретінде Мағжанның еңбегі көп. Абайдан кейін тіл өнегесіне Мағжаннан асқан ақын қазақта жоқ. Мағжанның жаңа бір еңбегі мынау: Мағжанға шейін өткен қазақ ақындары көбінесе өлең үлгісін шығыс елінен, әсіресе, араб, парсыдан алатын… Мағжан орыс мектептерінде оқып, көбіне Еуропа пәндерінен сусындаған адам болғандықтан, Еуропаның, оның ішінде, әсіресе, озық әдебиетіне тез меншіктейді. Абай қазақ әдебиетіне Еуропа түрлерін шет-пұшпақтап кіргізсе, қазақ оқушылары Мағжан арқылы толық танысты».
Бұл кітаптағы 80 беттік мақалада Жұмабаевтың шығармашылығын «Жұмабайұлы өмірі», «Шолпан», «Февраль алдында», «Совдеп тұсында», «Колчак тұсы», «Кеңес үкіметінде» секілді кезең-кезеңдерге, тарау-тарауларға бөле қарастырады.
Сәбең көрген бар ауыртпалықты бірге көріп, ұзақ жолда адал дос, абзал жар болған Мәриям апай бүгінде ортамызда жүр. Ол кісінің жадында өткен күннің бар суреті сайрап жатыр. Сәбит пен Мағжанның көзқарастары алғашқыда үйлеспей дүниетанымдары әр басқа болғанымен, келе-келе жақын жандарға айналғандарына ол кісі куә.
Мағжанның «Алашорда» өкілі деген атағы барда-ақ Сәбит басын қатерге тігіп Москвадан келген бетте оны өз үйіне қонақ етіп, дос ниетпен құшақ жая қарсы алуын аз уақыт өтпей-ақ «Алаштың» сыбайласысың деп өз басының дауға қалғанын біреу біліп біреу білмес», – деп Мәриям апай бірнеше сарғайған хатты алдымызға тартқанды. Енді солардың арасынан Сәбеңнің Мағжанға жазған хаттарынан үзінді келтірейік.
«… Шындығында Сіз 1928 жылы жазған екі өлеңіңізде «Тоқсан тобы» және «Толғауды» совет идеологиясына қарай негізгі сюжетін дұрыс түсінгенмен, дер кезінде оның жақсы қасиеттерін бағалауда кемшіліктер жібергенімді мойындаймын. Сондықтан ба, әлде басқа себептермен бе, Сіз бұл тақырыпқа қайта оралмадыңыз…»-деп 1934 жылы 2 қарашада Мағжан Жұмабаевтың совет идеологиясына бет бұрғанын құптағандығын білдіріп жатса, Мағжанның өз қолымен жазған хаты жазушы мұрағатында әлі сақтаулы тұр. Ащы айтылса да артында зіл жоқ, сынға бар шынын салған Сәбит көңілінің адалдығына сенген ақын қиналған сәттерінде оған дос көңілімен хат жазады.Ол мынау:
«Құрметті жолдасым Сәбит.
Сіз менің Петропавловскідегі орыс мектебінде орыс тілі мен әдебиет пәнінен сабақ беріп жүргенімнен хабардар боларсыз. Январьдың басында мені қызметімнен босату туралы мәселе қозғалғанымен де, біраз уақытқа басылып қалған еді, бірақ январьдың соңында бұл жай тағы да әңгіме болды да, мені жұмыстан шығарып жіберді. Не себепті босатылғанымды сұрасам, қалалық оқу ісінің меңгерушісі жалпы саяси себептерге байланысты дегенді айтты. Міне, 20 шақты күн болды, жұмыссыз отырмын декабрьде әдебиеттердің қазақ баспасымен Толстойдың «I Петр», Некрасовтың «Де-кабристерін» аударуға келісім шартқа отырған едім. Содан бері одан да хабар жоқ. Ол жақтан мен өте қиын халде отырмын. Әсіресе, жұмыссыздығым жаныма қатты батады. Мен Қазақстанға жаңа жолға түскенімді өз қалам күшіммен көрсетсем деген тілекпен оралдым. Қалай болғанда да орталыққа жетуім керек деп шештім. Егер жолға қаражат тапсам, орталыққа баруды ойлап отырмын. Әрине, өз халімнің мүмкіндігін айта отырып, Сізді де бірдемеге міндеттегім келмейді. Сізге солай жазуға қазіргі халім мәжбүр етіп отыр. Кешіріңіз. Бұл хатты қыдырып келген туыстарым жақтан «Степняктан» жазып отырмын. Төрт-бес күннен соң қайтамын.
Құрметпен Мағжан, 20 февраль, 1937 жыл».
Хатты оқи отырып жазушының жары – Мәриям апайдан «Сәбең Мағжан Жұмабаевқа көмек көрсете алды ма?» деп сұрағанымызда: «Кер заманның кесапатын қойсаңшы, «37-іншінің» дауылы елді селдей соғыстырып, олардың басын қосуға мүмкіндік берді ме? Екеуі бір-бірінен жырақтау жүруге тырысатын. Бірақ Сәбең біреулер арқылы Мағжанды жұмысқа орналастырып, материалдық көмегін беріп тұрды. Артынша, екеуі де қудалауға ұшырады»,-деген еді.
Рас, Сәбең де заманның зәбір-жапасын аз көрген жоқ. Жұмысынан босап, партия қатарынан шығарылды. Дәлел ретінде төмендегі жолдарға көз салып көрейік.
«Қазақстан Жазушылар одағының партия ұйымы Сәбит Мұқановты партиядан шығарады және одақ басқармасының алдында оны Одақ басқармасы председательдігінен босату жөнінде мәселе қояды.
Мұқановтың мәселесін қараған партия жиналысы оның саяси ахуалын айқындап берді. Мұқанов – біздің жауларымыздың досы. Сейфуллин, Жансүгіров секілді жексұрын, фашист-шпиондардың дем берушісі.
Мұқанов творчествосы түгелдей алашорда контрабандаларының идеясына негізделген, буржуазиялық ұлтшылдық көзқарастардан амалдап өткізіп жіберген. («Бай баласы», «Мырзабел», «XX ғасырдағы қазақ әдебиеті», «Теміртас», «Жұмбақ жалау»), т.т.
Жиналыста Мұқановтың Уәлиханов, Тоғжанов, Асылбеков, Жаманқұлов секілді халық жауларымен тығыз байланыста болғаны туралы нақты фактілер анықталды «.»Казахстанская правда , 5 октябрь, 1937 жыл.
Сөз соңында айтарымыз, жазушыларымыздың біразы әдебиетке тікелей Сәбит Мұқановтың ықпалымен келгендігі айқын. Алайда, кешегі ұстаз тұтқан ағамыз шығармашылығын бей-берекет сындардан қызғыштай қоритын көз көргендері оншама көп қалған жоқ. Кім не десе де, Сәбит Мұқановтың халық жүрегінен жол тапқан үлкен қаламгер екені даусыз.
Қайрат Раев Сәбит Мұқановтың мұражай-үйінің қызметкері.
// Солтүстік Қазақстан – 2010 . – 15 қаңтар.