С. Мұқановтың 125 жылдығына арналған республикалық конференция

Жарияланған Angela 11.06.2025 Санатталмаған |

 

Мұқанов мұрасы

Жарияланған Angela 29.04.2025 Мұқанов оқулары |

С.Мұқанов атындағы облыстық ғылыми-әмбебап кітапханада жерлесіміз, қазақ әдебиетінің классигі, академик-жазушы Сәбит Мұқановтың туғанына 125 жыл толуына арналған «Сәбит Мұқанов тағылымы» деген атаумен Мұқанов оқулары өтті.

Шараның ашылуында Сәбит Мұқанов атындағы облыстық қазақ сазды-драма театрының әртісі Нұрхан Салауатов қаламгердің «Мен кіммін деп мақтанам?» атты өлеңін оқыды. Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, ақын Аманжол Зағыпардың арнауы әсерлі шықты. Облыстық оқушылар айтысының жүлдегері Абзал Сарбай нақышына келтіре оқыған Сәбит Мұқановтың «Жазғы күні орманда» атты өлеңі жиналғандардың ыстық ықыласын оятты.

Осыдан кейін Алматы қаласындағы белгілі ғалым-мұкановтанушылар онлайн байланысқа шығып, қаламгердің өмірі мен шығармашылығы туралы келелі әңгіме өрбітті. С.Мұканов пен Ғ.Мүсіреповтің мемлекеттік әдеби-мемориалдық музей кешенінің директоры болған, ғалым, ақын, филология ғылымдарының кандидаты Әділғазы Қайырбеков «Хаттар шерткен сыр» тақырыбында баяндама жасады. Филология ғылымдарының докторы, профессор, мұқановтанушы, Тұрсынбек Кәкішевтің зайыбы Күләш Ахметова «Сәбит Мұқанов туралы аңыз бен ақиқат» тақырыбында сөз сөйледі. Іс-шараға Сәбит Мұқановтың немере інісі Ермек Мұстафин қатысып, ағасының ғұмырдариясына терең бойлады.

Майра ӘШІМОВА,

С.Мұқанов атындағы облыстық

ғылыми-әмбебап кітапхананың

қызметкері.


Әшімова М. Мұқанов мұрасы // Солтүстік Қазақстан. – 2025.- 29 сәуір.-12 б.

«Сәбит Мұқанов тағылымы»

Жарияланған Angela 27.04.2025 Мұқанов оқулары |
  2025 жылдың 25 сәуірі күні Сәбит Мұқанов атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасында жерлесіміз, қазақ әдебиетінің классигі, академик-жазушы Сәбит Мұқановтың туғанына 125 жыл толуына арналған «Сәбит Мұқанов тағылымы» атты Мұқанов оқулары өтті.
Іс-шараға белгілі ғалымдар, жазушылар, журналистер, мұқановтанушылар, Сәбит Мұқановтың туыстары, жерлестері, «Аманат» партиясы Солтүстік Қазақстан филиалының өкілдері, мұғалімдер, мәдениет саласының қызметкерлері, студенттер, оқушылар қатысты.
Іс-шараны жазушы, Қазақстанның құрметті журналисі, республикалық «Егемен Қазақстан» газетінің СҚО бойынша меншікті тілшісі Жақсыбай Самрат жүргізді.
Солтүстік Қазақстан облыстық әмбебап ғылыми кітапханасы Сәбит Мұқановтың есімімен тығыз байланысты. Солтүстік Қазақстан облысынан Қазақ КСР-ның Жоғарғы Кеңесінің депутаты болып сайланған, жерлес жазушымыз Сәбит Мұқанов сайлаушылардың өтініші бойынша, өзі тікелей бастамашылық жасап, 1973 жылы қаланың дәл ортасынан сәулетті, жаңа типті кітапханамызды салдырды.
1968 жылы Сәбит Мұқанов өзінің «Өмір мектебі» романынан алған гонорарын және Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың бір бөлігін (бұл сыйлық «Өмір мектебі» роман-трилогиясы үшін берілген болатын) Петропавл қаласындағы облыстық кітапхананың жаңа ғимаратының құрылысын қаржыландыруға жұмсады.
Солтүстік Қазахстан облысының басты кітапханасы ұлы жазушының бай мұрасын кеңінен насихаттауды өз міндетіне айналдырған.
25 сәуір күні 52 жылдан бері Сәбит Мұқановтың есімімен аталып келе жатқан кітапханамызда жерлесіміз, қазақ әдебиетінің классигі, академик-жазушы Сәбит Мұқановтың туғанына 125 жыл толуы қарсаңында «Сәбит Мұқанов тағылымы» атты Мұқанов оқулары өткізілді. Мұқанов оқулары 1980 жылдан бері дәстүрлі түрде жыл сайын өткізіліп тұрады.
Мұқанов оқулары Сәбит Мұқанов бейнесінде С.Мұқанов атындағы облыстық қазақ сазды-драма театрының артисі Нұрхан Салауатовтың Сәбит Мұқановтың «Мен кіммін деп мақтанам» атты өлеңін оқумен ашылды.
Ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Аманжол Зағыпар домбырамен Сәбит Мұқановқа Арнауын орындап берді.
Облыстық оқушылар айтысының жүлдегері, Ерік Асқаров атындағы облыстық жас ақындар мектебінің тәлімгері, Сафуан Шаймерденов атындағы қалалық классикалық гимназияның 3 сынып оқушысы Абзал Сарбай Сәбит Мұқановтың «Жазғы күні орманда» атты өлеңін өте шабытпен жатқа оқып берді.
Ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі Күлайхан Рахмет «Сөз зергері Сәбең» атты өлеңін оқып берді.
Одан кейін Алматы қаласынан белгілі ғалым-мұқановтанушылармен Online-кездесу өтті. 25 жыл С.Мұқанов пен Ғ.Мүсіреповтің мемлекеттік әдеби-мемориалдық музей кешенінің директоры болған, ғалым, ақын, филология ғылымдарының кандидаты, Халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты, «Құрмет» орденінің иегері Әділғазы Жақсылықұлы Қайырбеков «Хаттар шерткен сыр» тақырыбында баяндады. Ол 2018 жылы «Мұқановтың хатханасы» – «Письмотека Муканова» атты кітап құрастырғанын, оған Сәбит Мұқановтың 1924-1973 жылдар ішінде жолдаған әрі алған хаттары жинақталғанын, әйгілі тұлғалармен, жақсы-жайсаңдармен сыр бөліскен, пікірлескен, тарихқа, мәдениетке, халық, ел, мемлекет тағдырына қатысты ой-тұжырымдарын шынайы шыншылдықпен жеткізген хаттары арқылы ұлы жазушы туралы естеліктер сақталғанын тілге тиек етті.
Филология ғылымдарының докторы, профессор, мұқановтанушы, Тұрсынбек Кәкішевтің зайыбы Күләш Садыққызы Ахметова «Сәбит Мұқанов туралы аңыз бен ақиқат» тақырыбында баяндама жасады. Ол ең алдымен Сәбит Мұқановтың шығармашылығына терең талдау жасап, қазақ әдебиетінің өркендеуіне қосқан зор үлесін баса айтты, оның ғылыми еңбектерінің әлі толық зерттеліп, бағасын алмағанын тілге тиек етті. Қайшылықты заманда өмір сүрген Сәбит Мұқановтың жеке басына нақақтан-нақақ жала жабылғанын нақты дәлелдермен көрсетіп берді. Оның ғылыми еңбектерін кейбіреулер пайдаланып, диссертацияларын қорғағанын да қынжыла айтты. Сәбит Мұқанов керісінше жазықсыз жала жабылған жазушылардың өмірі мен шығармашылығы туралы «XX ғасырдағы қазақ әдебиеті», онан кейін орта мектеп оқулықтарын құрастырғанын, оларға қолдау, қамқорлық жасағанын баса айтты.
Іс-шараға Сәбит Мұқановтың немере інісі Ермек Шәкенұлы Мұстафин қатысты. Ол Сәбит Мұқановтың өмірінен қызықты фактілерді келтірді, өздерінің отбасында Сәбит Мұқановтың әкесі Шәкенге жазған хаттары барын, олардың мазмұны қызықты, ерекше екенін айта келіп, әрқайсысы бір-бір очеркке тән,- деді.
Жазушының жерлестері – Қазақстанның құрметті журналисі Қошан Қали естелігімен бөлісті. №8 орта жалпы білім беретін эстетикалық тәрбие мектеп-кешенінің мұғалімі Гүлжан Айдарбекқызы Ілиясова «С.Мұқановтың «Ботагөз» романындағы, «Сұлушаш» поэмасындағы қыздарға тән қасиеттер» тақырыбында баяндама жасады.
Солтүстік Қазақстан облысының құрметті азаматы, еңбек ардагері Иванова Неля Александровна Сәбит Мұқановты туған жеріне келгенде бірнеше рет қарсы алу мәртебесіне ие болғанын мақтанышпен еске алды.
М.Қозыбаев атындағы СҚУ-дың доценті, филология ғылымдарының кандидаты Ағыбаева Сабина Советқызы «Отражение культурного наследия и национальной идентичности в творчестве Сабита Муканова» тақырыбында орыс тілінде баяндама жасады.
Н.Погодин атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық орыс драма театрының әдеби бөлімінің меңгерушісі Павел Константинович Рощупкин «Шоқан Уәлиханов» пьесасының қойылу тарихын, слайд көрсете отырып айтып берді.
Ардагер ұстаз Ғабит Жұқаұлы Қоңырбаев Сәбит Мұқановты бірнеше рет көргені туралы естелігімен бөлісті.
С.Мұқанов атындағы №32 мектептің оқушылары топ болып жазушының «Қызылжар» өлеңін жатқа оқып берді.
Іс-шараның соңында Сәбит Мұқановтың әдеби-мемориалдық музей-бөлмесіне саяхат жасалды, қатысушылар «Тағдырлы жазушы» атты кітап көрмесін тамашалады.

Мұқанов оқулары

Жарияланған Angela 25.04.2025 Бейне материалдар |

Қазақ әдебиетінің классигі, академик-жазушы, жерлесіміз Сәбит Мұқановтың 125 жылдығына орай облыс орталығында дәстүрлі Мұқанов оқулары өтті. Сәбең – тарихи тұлға. Ол – жоғары бағаланған еңбектердің, өлеңдердің авторы. Қаламгердің туындылары жер-жерде оқылады.

 

Шежіре-ғұмыр

Жарияланған Angela 22.04.2025 Жаңалықтар |

1967 жыл. Қаңтар айының алғашқы күндері КазГУ-дың үлкен акт залында елге әйгілі Сәбит Мұқановпен кездесу болды. Ертегідей шаһарды да, аңыз жазушыны да алғаш рет көргенім. Сәбең әзіл-оспаққа жүйрік, айтқыш ойнақы сөйлейді екен. Аудиторияны өз уысында ұстап, қызықты шығармашылық ойларымен бөлісті.

Есімде қалғаны: он алты томдық тандамалы шығармаларым шықпақшы, «Госплан» терлейді» дегені бар. Әсіресе Шоқан Уәлиханов өмірінен трилогия жазуға кірістім. Себебі мен өзім 1913 жылы энциклопедист-оқымысты Шоқаннын Көкшетау дуанындағы Айыртау болысында тұратын бауыры Қокыштың үйінде Шоқанның суреттерін көрген едім. Екінші рет осы ұлы шаңырақта 1921 жылы болдым. Осы жылы жазғытұрым уақытында ақ бандылар Қоқыштың үйіне басып кіріп, Шоқан мен Мақының (1845-1916) қымбат жәдігерлерін құртыпты. Әңгімешіл, шежіреге жетік Қоқыш ақсақал Абылай хан, Уәлі, Шоқан, Жақып, Мақы, бір сөзбен айтқанда, Абылайхан заманы, Шоқанның ата-тегі, өмірі жайында мол деректерге қанықтым деді. «Шалың, жасы 66-да бола тұра ауыр жұмысқа жегілдім» деп ойын бір түйді. Шоқан туралы жазу – күрделі шаруа. Қазақтың кең даласын, Сібір өлкесін, Қытайдың Қашғариясын, Қырғыздын Алатауын шарлаған. Петербургте әйгілі оқымыстылармен араласуы бар, пікірлесуі бар. Сонда деймін-ау, Шоқанның ғаламат парасатты тұлғасы, дария білімі, даналық ілімі қандай екен-ау деп қайран қаласындар деген-ді. Сөйтіп, мол әсерге бөленгенім бар.

1967, 1970 жылдарда жария-ланған «Аққан жұлдыз» дилогиясында Сабалақтың (Абылай ханның) балауса шағында Төле бидің қолында болғаны, содан соң Қарауыл Дәулеткелді байдың жылқысын баққаны, сонан соң «ғайыпты болжайтын әулие», «сиқырлы оқумен аспаннан періні түсіріп, жерден жынды буатын» ғұлама, емші, имам, Бұхарда 30 жыл оқыған, 12 пәнді тәмамдаған Сарғалдақ қожаның қызы Айғанымға Уәліханның құда түсуі, Уәлінің 1815 жылы дүниеден озуы, «шұбар төс аққу» Айғанымның князь Николайға ұнап, оның Көкшетау дуанының аға сұлтаны сайлауы, ордасын жасақтауы, Айғанымның Шорманмен құдаласуы сөз болады.

«Аққан жұлдыз» дилогиясының 2-ші томында Г. Х.Гасфорттың өміртарихы және оның Орта Азия халықтарының жер-суын, әскери қуат-күшін, салтсанасын, әдет-ғұрпын қалайша меңгеру тәсілдерін, Россияның отаршылдық саясатын терендету мақсатында «Ганнибалдан бір де кем болмас қалпы бар» Шоқанды өзіне жәрдемші ету, тағы да сол XIX ғасыр ішіндегі саяси жағдайлар кемел сипатталған.

Ұшқыр ойлы балауса Шоқанды «О, адам! Бірінші адам!» деп Ф.М.Достоевскийдің бағалауы да қандай үздік сипаттама! Дилогияда Шоқанның тағдырластары, мұраттастары Доржи Банзаров пен Г.Н.Потанин жайындағы сыр-сұхбаттар, сонымен қатар Петербургте өнер көрсеткен Дәулеткерей мен Тәттімбет күйшілер хақынлағы тарихи әңгімелер, Шоқан мен Айжан арасындағы ғашықтық сырлар, Нарғыз бейнесі және оның қайғылы-қасіретті өмірінен туған Дайрабайдың «Қапыда өткен қарындас», «Суға кетті-ау, еркетай?!» дейтін күйлері, Көкшетау, Бурабай өңірінің тарихы, қазақтың би-шешендерінің тұлғасы суреттелген.

Жалпы XIX ғасырдағы қазақ қоғамындағы тарихи-әлеуметтік жағдайлар мен Шоқан тұлғасы мен оның ортасы жақсы көрсетілген.

Негізінде Сәбеңнің «Аққан жұлдыз» дилогиясында этнографиялық көріністер (қыз ұзату, Зейнептің бүркіт миына жерік болуы, киіз үй құрылымына, ас-суға, аяқ-табаққа, киім-кешекке қатысты), сирек қолданылатын мақал-мәтелдер, фразеологиялық оралымдар, тарихи жер-су атаулары жеткілікті. Айталық: «Ел – сүңгі мұз: ақырын ұстасаң түсіп кетеді, қатты ұстасаң сынып кетеді», «Қыдыр қараша үйге қонақтайды», «Тышқанға жүн біткен сайын қалтырауық». Мына бір сөз тіркестеріне ой жүгіртейік: «ақылына айғыр салу» (байқау, тексеру деген мағынада), «істік ұшына шығу» (шегіне шыққан ушыққан іс) «Ас-суға қылап әйел» (таза, ұкыпты). «Балағынан шуы шыққан» (салақтық).

Сәбеңнің әрбір романы – оқырмандар үшін өзгеше бір тарихи оқиға еді. Бір ғана «Жұмбақ жалау» (1938) романына әдебиет сүйер қауымнан 1000-ға жуық хат алған. 1960 жылдарда мектеп қабырғасында жүргенде Сәбеңнің шығармасын ел қалайша жапа-тармағай оқығанын көзім көрді.

Замана жыршысы, әмбебап дарын Сәбит Мұқановтың 1964 жылы жарық көрген «Өмір мектебінің» жалғасы «Есею жылдары» дейтін мемуарлық туындысында XX ғасырдағы қоғамдық-әлеуметтік, саяси жағдайлар мен ел өміріндегі, руханият әлеміндегі, саясат майданындағы іргелі, күрделі құбылыстар, қайшылығы мол көріністер және қазақтың абыройын асқақтатқан, самұрықша самғаған саңлақ тұлғалардың ерен, ерекше елдік-мемлекеттік істері шынайы таза қалпында әңгімеленеді. Және өзінің телегей сыр-сезімімен, тәжірибесімен, көрген-білген, естіген, түйгендерімен бөліседі. Әлбетте, қу заманның құрық бойламайтын қулықтарына шырмалғаны да бар. Қалай десек те «Есею жылдары» романы – сол бір тауқіметті дәуірдің айнасы. Мұнда тарихи-мәдени, саяси, әдеби мағлұматтар мол.

Сәбит Мұқанов И.В.Сталиннің қабылдауында болғанын, ол Әліби Жангелдин мен Ғаббас Тоғжановты білгенін, «Шығыс» баспасынын қазақстандық бөлімін Әбдірахман Байділдин меңгергенін 1926 жылы «Бостандық туы» газетінін секретары, 1929 жылы «Кеңес аулы» газетінің редакторы, баян етеді.

Әсіресе академик-жазушы Сәбит Мұқановтың ұлт тұлғалары Тұрар Рыскұлов, Сәкен Сейфуллин, Ораз Жандосов, Нығмет Нұрмақов, Сұлтанбек Қожанов, Әбілқайыр Досов, Смағұл Сәдуақасов, Жалау Мыңбаев, Сейітқали Мендешев жайында айтқандары толғандырмай қоймайды.

«Адасқандар» романында кейіпкердің аузына «Көркемдік Мағжан өлеңінде ғана!» деген сөйлемнің өзі біраз сырды аңғартады.

Бір ескеретін мәселе, 1988 жылы ұлы ақынның мұрасы ақталғанда Сәбит Мұқановтың осы еңбегіндегі өмірбаяндық деректерге сүйенгені рас еді. Айтпақшы, 1995 жылдың желтоқсанында Сәбит Мұқанов музейінде осы еңбектің негізінде «Академик-жазушы Сәбит Мұқанов – әдебиет тарихшысы һәм сыншысы» деген тақырыпта баяндама жасағаным бар. Бұл сабаққа Мариям Мұқан келіні, Сафуан Шәймерденов, Тұрсынбек Кәкішұлы қатысып, сөз сөйлеген-ді.

XX ғасыр басындағы әдебиет, мәдениет тарихы мен ұлт зиялыларының өмірін, саяси-қоғамдық көзқарасын жетік, толық, жан-жақты зерделеген Тұрсынбек Кәкішұлы Алатаудың үш сеңгіріндей Сәбит – Мағжан – Сәкен байланыстарын тарихи деректер мен құжаттарға жүгіне отырып, Мағжан Жұмабаевтын 1937 жыддың 20 ақпанында Сәбит Мұқановқа хат жазғаны, Алматыға дереу 25 наурызда көшіп келгенде Жазушылар Одағының басшысы Сәбит Мұкановтың I Алматы вокзалынан күтіп алғаны, Мағжан Сәкенге сәлем беремін дегенде Сәкеннің шаңырағында екеуінің шұрқырасып табысқаны, ертеңінде Сәбиттің үйіне қонақ болғаны айтылған. Осылардың өзі-ақ қырықтың қырқасына енді шықкан, замана бұрқасынына, талқысына тап болған ұлт серкелерінің, сөз зергерлерінің азаматтық асқақ тұлғасын танытады.

Қазақстанның Еңбек Ері Әбдіжәміл Нұрпейісов: «40-шы жылы «Ботагөзді» оқыдым, әдебиетші болуға, көзқарасымның қалыптасуына осы роман үлкен ықпал етті», – дейді.

Руханият тарихындағы өрен тұлға Сәбит Мұқановтың шығармашылық жолы – даналықтың, ізгіліктің, қайраткерліктің, ғұламалықтың жолы. «Сәбең – нағыз қаһарман тұлға!» (Әбдіжәміл Нұрпейісов), толқыны аспанға атқан оман дария дерсің!

 

Серік НЕГИМОВ,

филология ғылымдарының

докторы, профессор.


Негимов С. Шежіре-ғұмыр // Солтүстік Қазақстан.-2025.-22 сәуір.-6-7 б.

Copyright © 2000-2025 Сәбит Мұқанов
«Северо-Казахстанская областная универсальная научная библиотека имени Сабита Муканова».