Сәбит Мұқанов – айтыс зерттеушісі

  Біз Сәбит Мұқановты көп жағдайда қаламынан «қазақ әдебиетінің алтын қорына» енген небір көркем дүниелер, кестелі шығармалар тудырған классик жазуіиы ретінде танимыз. Қаламгердің халық ауыз әдебиетінің ішіндегі айтыс өнеріне ерекше назар аударғаны айтылмай қалып жатады.

  Жазушының 1939 жылы жарық көрген «Айтыс және ақын» атты көлемді мақаласы кейін 1941 жылы «Айтыс» жинағының I томына кіріспе болып жарияланды. Сәбең 1942 жылы «Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер» еңбегінде «Айтыстар туралы» зерттеу арнап, мақаланы толықтыра түседі. Бұл тарау жеті бөлімнен тұрады. «Жалпы айтыс туралы» бөлімінде айтыстың халық өміріндегі рөліне, халық тұрмысының айнасы екендігіне баса назар аударады, «Айтыс ескі заманнан келе жатса да, ең мол сақталған кезеңі – XIX ғасырдағы айтыстар», деп көрсетеді.

  XIX ғасырда халық арасында Орынбай, Шортанбай, Сақау, Шөже, Балта, Жанақ, Әсет, Күдері, Тоғжан, Марабай, Сүйімбай, Ыбырай, Біржан, Мұрат, Елентай, Жарылғасым, Күдері, Әбеу сынды сөз шеберлерінің, сонымен қатар Күйкентай, Шәріп-Жамал, Дәме, ¥лбике, Тыныштық, Шөкей, Қадиша, Ақсұлу, Айқын, Сара, Жөкей, Болық сияқты әйел ақындардың есімі ерекше танылғаны белгілі. Жазушы осы айтыскерлердің ақындығы мен әншілігіне тоқталып, олардың артына қалдырған мол мұраларын жинау келер күннің міндеті деп пайымдайды.

  Сәбит Мұқанов бұл айтыстардың өлең формасына келгенде көбінің 7 буынды, 11 буынды болып келетінін, «Біржан мен Сараның, Әсет пен Ырысжанның, Ақсұлу мен Кеншімбайдың, Мансор мен Дәменің айтыстарында тіл байлығы тамаша көрініс тапқанын жазды. «Бұл айтыстар эстетика заңын толық сақтап, тіл құрылысы, образ жағынан әдебиет теориясының тілегіне толық жауап береді, жазба әдебиеттің ең көркеміне таласа алады», – деп жоғары бағалады [Мұқанов С. Қазақтың ХVІІІ-ХІХ ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер. /құраст. Қайырбеков Ә. – Алматы, «Арыс баспасы», 2002. -183 б.]. Сонымен қатар қазақ әдебиетіне жазба айтыстың келуін – ислам дінінің қазақтардың арасында кең қанат жаюымен, араб әліпбиінің таралуымен байланыстырады. Жазба айтыстың үлгісі ретінде Шәді мен Манат, Ақан мен Нұрқожа, Ақан мен Мәшһүр Жүсіп, Нұржан мен Сапарғали айтыстарын көрсетеді.

  Хат жазысып айтысу дәстүрі С. Мұқановтың «Өмір мектебінің» I томында бар (Сәбит пен Ерміш айтысы). Бұдан шығатын қорытынды, жазушының тек теориялық білім ғана емес, тәжірибе жүзінде де айтыс жанрымен таныс екені, жетік білгені аңғарылады.

  Мақаланың «Ақын және айтыс» деп аталатын екінші тараушасында «айтыс» сөзінің этимо-логиясына, семантикалық мағынасына, айтыстың жазба мәдениетте қолданылуы, айтыстың жанрлық ерекшелігі, айтыскер ақындар, ақын мен жыршының айырмашылығы төңірегінде әңгіме өрбіген. Жазба мәдениетінің тарихы ертеден келе жатқан грек, рим сияқты т.б. елдерде «айтыс» поэзиясының ұшыраспайтыны, тек «араб» елінде «айтысқа» ұқсас «мұғаллақат» оның өзі көшпелілер тұқымы Бедүйіндер арасында кездесетінін тілге тиек етеді. Ал көшпелі қазақ, түрікпен, моңғол сияқты елдердің кебінде «айтыс» жанры әлі де жалғасын тауып жатыр деген пікір білдіреді.

  Жазушының: «Ақынға «ақын» деген атақ әперетін ең басты поэзия «айтыс» болған», – дейді де, ақынға тән белгілерге жаттама өлеңнің аздығы, көбіне суырып салу, тапқырлық пен өткірлік, әрі халық ауыз әдебиетінен көп білуді жатқызады. Ақынның жыныс, тегі мен жасына, руына қарамай ардақтайтынын да қалыс қалдырмайды. Ал ақын мен жыршының арасындағы айырма туралы: «Ақынның негізгі кәсібі -өз жанынан өлең шығару (импровизация), жыршының негізгі кәсібі шығарылған даяр өлеңдерді жинау», – дей отырып, екеуіне ортақ дүние ретінде ауыз әдебиеті мұраларын сақтау деп көрсетіп, оған Жұмағұл («Едіге батыр»), Марабай («Қобыланды»), Мұрат («Орақ-Мамай»), Жанақ («Қозы Көрпеш – Баян сұлу»), Жамбыл («Өтеген», «Сұраншы», «Саурық») сияқты ақындарды жатқызады.

  Сәбит Мұқанов мақаласының «Айтыс пен шындық» атты үшінші тараушасында халықтың айтысты жақсы көруінің себебі сөз болған. Халық ақынның тіл шешендігіне, түріне қарап емес, оның ел тағдырын, ел қайғысы мен қуанышына ортақтасу тұрғысынан бағалайтынын ескертеді. Ақындардың «Ескі феодалдық ауылда аталықты ақсүйек байлардың тұқымынан шықты деген ақын өте аз естіледі. Әрине, феодалдар мен байлар табынан да ақындық дарынмен туған адам болуы керек. Бірақ ол кезде қазақ байлары мен феодалдары тұқымынан ақын шығуды өзіне намыс көрген, ақынды олар өлеңін сатушы кәсіп иесі деп ұққан, ақындықты олар қайшылық кәсіптің түрі санаған», – деп ақша үшін өнерін саудаға салып байды мақтап жырлаған ақындар болғанын жоққа шығармайды.

  Бірақ елі үшін еміренген, «қанағыштық пердесін» ашқан ақындар болды деп Сүйінбайдың Тезек төреге, Ақсұлу мен Кеншімбай, Құлмамбет пен Байкөт, Шөже мен Тезекбай айтыстары арқылы өз ойын дәйектей түседі.

  Жетінші тараушада «Біржан мен Сара» айтысы кеңінен қамтылған. «XIX ғасырдағы айтыс-тардың ең көлемдісі де, ең көрнектісі де, бағаласы да Біржан мен Сараның айтысы» [Айтыс. Т1./ред. басқ. Мұқанов С.,Смайылов Е. – Алматы, «Қазақтың біріккен мемлекеттік» баспасы, 1941.-226. ]. Сонымен қатар Сәбеңнің 1938 жылы орта мектептің 8-сыныбына арналған «Қазақ әдебиеті» хрестоматиясына «Біржан мен Сара айтысы» деген белімді енгізгені осы айтысты жоғары бағалағанын көрсетеді. Бұл тараушада Біржанның өмірбаяны мен шығармашылығына тоқталып, екеуінің арасында айтыс болды ма деген сұраққа жауап іздейді. Болғанына Біржанның немере інісі Ахметжанның, Ж. Шайхыисламұлының сөздері дәлел. Ал «айтыстың қағазға түскен нұсқасын Әріп жазды ма?» – деген сұраққа былай жауап берген: «Біржан мен Сараның айтысы орын алған жылы Біржан 37 жаста еді. Бұл 1869 жыл. Әріп 1924 жылы 62 жасында дүниеден озған. Сонда Әріптің туған жылы 1862 жылға сәйкес келіп тұр. Біржан мен Сара айтысатын жылы Әріп 7 жаста болған. Жеті жастағы баланың айтысты жазуы мүмкін емес. Бәлкім, Әріп арада біраз уақыт өткеннен кейін жарыққа шығарған болар».

  С. Мұқановтың топшылауларының дұрыстығы М.Әуезовтің 1948 жылғы «Айтыс өлеңдері» еңбегінде дәлелдене түскен. Онда Мұхтар Омарханұлы Біржан мен Сара айтысының болғаны, Сараның айтып беруімен көптеген ақындардың аузынан өтуі, хатқа түскені, солардың бірі Әріп екенін жеткізеді. Осы тұста ғылымда екі теріс пікір, бар соны ажыратып алу мәселесін көтеріп, оған: «…бірінші теріс пікір -Біржан-Сара айтысы емес, Әріп шығарған деген сөз болады. Екінші теріс пікір – Әріптің бұл айтысқа ешбір қатынасы жоқ, ол мұндай өлеңдер шығара алмайды деген пікір болады. Анығында негізгі шығарушы емес, бірақ өзгеше қоспалар қосушы, соңғы айтушы Әріп болғаны рас. Бірақ ол хал, айтысты Әріптікі ете алмайды», – деп, осы мәселе төңірегінде нақты қорытындыға келгені байқалады [Айтыс. Т2. /құраст. Ш. Ахметов, Б. Ысқақов, М. Байділдаев. – Апматы, «Жазушы» баспасы, 1965. – 41 б.]

  С. Мұқанов Біржан мен Сара айтысының негізгі көтерген мәселесі – қалың мал мәселесі дей отырып, оған «қалың мал темасына жазылған бір драмалық поэма» деп баға берді. Ондағы теңеу, образдарды қазақтың мәдениеті мен танымымен сабақтастыра қарады. Әрине, автор мұнымен мазмұндық, көркемдік тұрғыдан бәрін қарастырды дей алмаймыз. Мұны жазушының өзі де очерк соңында айтып өтеді.

  С. Мұқанов XIX ғасырдағы айтыстармен ғана шектелмей кеңестік кезеңцегі сөз бәйгесі ту-ралы да ой айтқан. Бұл туралы К.Ахмет «Қазіргі айтыстың өзге-шелігі жайында алғашқы бағалы пікір айтқан адамның бірі – Сәбит Мұқанов» – деп жоғары баға береді [Ахмет К.С. С. Мұқанов – қазақ әдебиеті тарихының зерттеушісі / автореферат. – Алматы, 2010. -31 б.] С. Мұқанов ауыз әдебиеті революцияға дейін де, кейін де маңызын жоймағанын, 1939 жылдың өзінде бұл дәстүр сақталғанын көрсете отырып, бұрынғы мен сол кездің айтысының ерекшелігін екі тұрғыдан сараптайды. Мазмұндық тұрғыдан: «…қазіргі айтыстар, түр жағынан ғана бұрынғы айтысқа ұқсамаса, мазмұн жағынан еш ұқсамайды. Қазіргі айтыста бұрынғыдай рушылдық таластың я жыныстық таластың мотиві жоқ. Қазіргі әртүрлі кездесетін айтыстардың мотиві біреу, ол – халықты коммунизм рухында тәрбиелеу, осы жөніндегі жетістігін мадақтап, кемшілігін көрсету», -десе, ал ақындарды қадірлеуде: «Революцияға дейін ақындарды қадірлеген еңбекші көпшілік қана. Қанаушы тап ақынды қадірсіз ұстады, өзінің қанағыштық мақсатына құрал қылғысы келді», -деп ақындардың әлеуметтік тұрмысының жұтаңдығын, ал революциядан кейін ақынның қадірі өскенін жеткізеді. Екінші айырмашылықта таптық көзқарасының ұшқынын сездіріп отырады. Кез келген адам заманынан тысқары өмір сүре алмайтындықтан, бұл тұрғыда авторды кінәлай алмаймыз. Бұл тек С. Мұқановтың ғана емес, сол дәуірдегі еңбектердің көпшілігіне тән сипат еді.

  Мақаланың «Айтыс туралы» тарауын оқи отырып Сәбеңнің Абайдан үйренгені көп болғаны, Абайды қадір тұтқаны сезіледі. Оған ақын, айтыскер қандай болу керек деген төңіректе Абайдың «Өлең сөздің патшасы сөз сарасы», «Аттың сыны» өлеңдерінен мысал алып отырғаны дәлел.

  Сонымен қатар «Ақын және айтыс» мақаласында айтыс түрін шығармасына қолданып жүрген ақындар бар екенін, бұл да айтыс жанрының өркендеуінің дәлелі деп көрсетеді. С. Мұқановтың өзі де 1935 жылы жазылған «Ақ аю» поэмасында қара аю мен ақ аюдың арасындағы диалогты айтыс түрінде берген. Бұл да С. Мұқановтың айтыс саласының қанат жаюына қосқан үлесі деп білеміз.

  Қорыта келе, С. Мұқанов «айтыс» жанрын көркемдік, мазмұндық, түр жағынан зерттеудің негізін салушылардың бірі дей аламыз. Сонымен қатар ғалымның айтыс өнерін жан-жақты талдаған еңбектері бүгінгі күнге дейін маңызын жоймаған, әлі де жойылмақ емес. Оған айтыс туралы тұжырымдары өзінен кейінгі зерттеу еңбектеріне негіз болғаны дәлел. С. Мұқановтың фольклорлық мұраны зерделеу ісі әлі де зерттеле түсеріне сеніміміз кәміл.

 

Фариза ДҮЙСЕНБАЕВА.

---

/Солтүстік Қазақстан 2021 жыл.-10 шелде.-5 бет.

 

Сәбең жолы жарқырап жатыр

«…Менің әке-шешемнің бейіті жатқан өлкеге тұрғың өлдің қойған аты – Жаманшұбар» деп бастайды да, Сәбең бұл атаудың тарихын түсіндіреді: «Жаман» деген сөз түсінікті. Ал «Шұбар» деп біздің елде жазық далаға бытырай өскен жас ағаштарды айтады». Түсінікті болса да, қалайша жаман деп аталуын жазушы былай пайымдаған. «Көшпелі ауылдардың әдеті – жаз жайлаған жерлерін күз ел көшкен соң немесе көктемде – ел келер алдында өртеледі». Себебі, ескі шөптертесе: біріншіден, малға тиетін індеттің тұқымы өртеледі, екіншідең өртеңге жас шөп шығады. Сөйтсе, бір жылы осылай қолдан қойылған өрт жайылып кетіп, маңайдағы жердің барлық өсімдігің қыстауды, үй мүліктерін тып-типыл қылып күйдіріп кетеді. Көп мал науыт болады. Адам да күйеді» (20-бет). Осы қырсықтың салдарынан қазақтар сол жылы жаманшылық көріп, қыстан әрең шығыпты. Міне, бір ғана уақиғаның тарихтағы ізі өшпей, мәңгілікке «Жаманшұбар» деген жер атын иемденген. Тіпті кейде ауызекі «Күйген ауыл» деп те аталған елді мекен осы.

 Автордың туған жері туралы жазбаларда Пресногорьков деген аудан аты, Қарақамыс ауылсоветтің атауы, шоқ тоғай Қарағаш аталады. Туған ауылының жайлауының шекарасы  былай көрсетілген батысы – Обаған өзені, күнгейі – Есіл өзеніне, шығысы – Майбалық көліне, теріскейі Пресногорьков станциясына тіреледі. Бұл жайлаудағы төрт көлдің атауы: Жаркөл Алыпқаш, Батпақкөл Дос қөлі. Жаз шыға жазушының ауылы Жансүгір, Жарылғас, Болат, Байтубай-төрт ауыл болып жайлауға шығады. Бұл топонимдер түгел кісі аттарымен қойылған. Әлбетте, кісі аты жер атауына ие болуы кездейсоқ немесе тез болатын құбылыс емес. Ол үшін бұл жерлерді жоғарыда аты аталған ауыл ағалары бірнеше жыл қатарынан және тұрақты түрде қоныс қылуға тиіс. Осылайша былайғы жұрттың көзі үйреніп, сол жерлерден жыл сайын осы адамдарды кездестіргендіктен, санаға сіңіп, тарихқа айнала бастаса керек.

«Жаманшұбар» отырықшылыққа қолайсыздау болып, кеңес өкіметі тұсында бұл ауылдың қазіргіше айтқанда, «келешегі жоқ» деп саналған да тұрғындар Қарағашқа көшіріледі. Көшті дегенді  айту бізге ғана жеңіл ал автордың жазуы бойыша «Жаманшұбарда туып өскендер құтты болған жеоінен жылап  айрылды. Менің де көзімнен жас шықты». Бұл 1928 жыл болса, он жылдан кейін туған жеріне қайта келе жатқан жазушы сағыныштың бесігінде тәрбеліп, балалық шағында есінде қалған жер-су аттарын іштей қайталап отырады.

  Сәбит Мұқанов «Жаманшұбар» жайлауына Қостанай облысы жағынан Анновка деген орыстауылы арқылы келеді екі ара бір көш жер шамасында. Жолда «Бұзаукөмген» деп аталатын шілік бар, одан әрі «Итқырылған» шілігі,»Айман» аталатын суы көктемде ғана болатын жазда кеуіп қалатын көлдің тақыры, одан әрі «Шайтанқашқан» шілігі, одан әрі «Құлыншақ», одан әрі «Жаманшұбар» даласының әр жеріне шоқтала өскен ағаш…» Манағы «Шұбар» деген анықтауышты қайта еске салған Сәбең осылайша туған жерінің әрбір бедеріне дейін де сүйіпеншілікпен тәптіштеп кестелейді. Ата-бабасының жер бетіне жазып кеткен шежіре-тарихын адал ұл айнытпай оқиды, оқиды да тебірене отырып, есейген шағында қағазға түсіреді. «Шайтанқашқан» деп жағамсыздау есілетін топонимді де түсіндіре кетуді парыз санайды.

  Итаяқ есімді бір туыс атасының әңгімесі есіне түседі. Бір жақтан салт келе жатсам шілік ішінде маңыраған лақтың даусы естіледі. Барсан алдыңғы аяғынан ақсаған текешік. Аттан түстім де, көтеріп алып алдыма өңгердім. Бір кезде текешігім маған «Итеке, насыбайыңыз бар ма? Дейді. Шошып кетіп, жерге тастап жіберіп едім, басы адам бөксесі текешік болып шыға келді. Ол маған қарап күлді де,» теке-теке, бақ-бақ», деп ұмтыла берді. Сайтан екенін, сонда ғана білдім. Мен иманымды үйіріп тұра қоштым. Ол менен қашып шілікке тығылды.

 …Содан бастап- дейді Сәбең- шілік «Шайтанқашқан» аталады да, «ішінде шайтан бар» деп маңайын жайлаған ауылдар малдарын ол тұсқа жібермейді (30-бет).

  «Шошқалы» деп аталатын үлкен қопалы көлдің аты қалың қамысты мекен деген қабанға байланысты аталған. «Жаманшұбар» жайлауынан ел кеткен соң «қазір онда киікте,өлік те бұғы да, құлан да бар, қопалы көлдерде қырдың шошқалары қаптап кеткен. Бұрынғылардың айтуынша, қыр шошқасы бар жерде жолбарыс болатын сияқты ғой. Жолбарыс көрдік дегендер де бар» деген дерек келтіреді.

  Жазушының өзі сол маңда көлігінің алдын кес-кестеп киік еткенің біраз қуып көріп, жете алмағаның өкінішпен емес, қызық оқиға ретінде еске алған. Қыр шошқасының іздерін көрген.

  «Жаманшұбардың» ескі жұртына келген жазушы орны ғана қалған ауылдың «томпай-ған жұрттарын жаяу санап келе жатып…», өз әкесінің қорасының орнын табады. Бір сәт баяғы балғын балалық шағы көз алдынан өте берген жазушы өзі өскен мекеніне деген сәбилік махаббатын»…бейшара әке-шешемнің еңбектері соңғы рет жұмсалған бұл төмпе маған олардың өздері салған ескерткіші сияқты керініп еді де, балалық шағында да, бертінде де қасына барып тұратын едім» деген кіршіксіз сезімін білдіреді.

   Сәбең араға он бес жыл салып, 1952 жылдың жазында қайта айналып соққанда жасы елуден асып кетсе де, туған жерге деген махаббатының одан әрі лапылдап, қызуы күшейе түскенін тебірене сездіреді. Оқиық:

«… «Жаманшұбар» әлі де құлазып тұр. Өткен жылы өрт жүріп, оның әр жеріне шоқтала өскен ағаштарын тағы да арса ғып, күйдіріп кеткен. Ал өртеңге шыққан қалың шөптің биіктігі белуардан…».

  «Тағы да ескі жұртқа бардым… Тағы да әке-шешемнің жерге айналып бара жатқан зиратының қасында біраз тұрдым… Маған олардың және оларды айнала жатқан өзге туыстардың аруақтары: «Мұншама кең, мұншама құнарлы өлке неге пайдаға аспай жатыр?.. Қашанға шейін жатады ол бұл қалпында?» деп сұрау бергендей болды. Азабы ауыр болғанымен, балалық шағымды өткізген, әке-шешемнің, туысқандарымның қабірі орнаған «Жаманшұбардың» ширек ғасырдан артық адам көрмей, құлазып бос жатқаны көңілімді жүдетті…».

  Үлкен жүрек осылай тебіренеді. Туған жерін Мысыр шаһарындай көретін әрбір қазақ баласының өзіне ғана тән ыстық махаббатының нәзік сезім пернелеріне қонақтаған көңіл күйінен хабар береді.

  Сәбит Мұқанов өзінің туған жеріне төртінші рет 1954 жылы оралды. Бұл жолы облыс орталығына ұшақпен келеді. Әке-шеше қорымы жатқан атақонысты аңсайды. Мемлекет қызметімен, іссапар тапсырмасымен жолы түскен жазушы барлық жұмысты жинап қойып, алдымен ауылына асығады.          Бұл кезде заман өзгерген. Тың кетеру науқаны басталып, жер-су аты жаңадан құрылған, құлып жатқан совхоздардың атауының астында қалған. Бірақ Сәбиттей арысы тұрғанда «Жаманшұбар» өзгермеуге тиіс еді, заман өзгертіп-ақ жіберген екен.

Петропавлға келе сұрастырсам, «Жаманшұбар» жерінің қай совхозға қарауын білетін адам жоқ екен. Оларды кінәлауға да болмайды,- географийлық картада ондай ат жоқ. Бірақ мен «Жаманшұбардың» жолын ешкім  «айтпай-ақ табам» деп алады да, бастаушы алмай-ақ жүріп кетпек болады.

  Алайда, білетіндері. «Жаманшұбарға» бару үшін одан бергі Пресңовка арқылы 210 шақырым бір жол Есілді жағалап отырып, Марьевка арқылы екі жүз шақырым екінші жол салынғанын айтады. Бірақ жұрттың жетегіне еріп кете берсе, Сәбйт Мұқанов болама, туған елінің әрбір төмпешігі мен шұқанақ-жырасына деиін жатқа білетін жазушының өзі білетің-жаңылмай баратын жолы бөлек Және тас жолмен жылдамдатпай-ақ, сағынышын басып, қөкірек кере тыныстап, қазак даласының өгей ұлдары түсіне бермейтін көркем келбетін тағы тамашалап құмарынан шыққысы келген болуы керек, өзі ежелден жаңылмайтын жол сорабын қағазға былайша түсірген.

  «Бұл екі жолмен де менің жүргім келмейді, өйткені олар «Жаманшұбарға» мені тым алыс орағытып апарады.Үшінші білетінім – ауыл арасының жолы. Ерте кезде ұсақ ауылдарды аралап, қиқаң сиқаңы көп болатын бұл жолмен бертінде жүріп көрсем,…былай баратын Петропавл Архангельск, Бүгілім (Бо-голюбово), Талапкер, Жекекөл, Орталық, Жекекөл (Благовещенка), Майбалық. Одан әрі жайлау – «Жаманшұбар’.

  Сәбеңнің осы жолмен 1930 жылы да өткенін есімізге алайық: «Әркімнің өз туған жері ыстық» дейді. Ол рас. Бірақ туған жер болғандығынан ғана емес, мен туған өлкенің көктем айларында көз тіккен адамның делебесін қоздырарлық аса бір көркемдіктер, дем тартқанда жанды рахаттандыратын аса ләззатты лептері болады…» деп алады да, тамсана отырып тебіренеді, бояу-теңеуді аямай-ақ төгіп-төгіп түрлендіреді, сөзден кесте тоқып, оны оқалайды, жібекке күміс қосып өргендей көркемдеп мөлдіретеді-ай келіп! Тағы да жүріп өткен жолын таңбалап береді, біз ұмытып кетпесін дегендей. «Маршрутым: Бескөл (Бишкуль емес! – З.Т.), Надеженка, Боголюбово, Өрнек, Аптай-Мұрат, Қоржынкөл, Жекекөл, Майбалық, өз ауылым».

  Міне, бүгінгі замандастарымыз көңіл аударып, «Сәбит жолы» деп арнайы атап, таңбалап, туристік маршрут жасайтын тарихи сапар жолы – осы. Өзге емес, Сәбеңнің өзі аңсап, зор құрметпен артына аманат ретінде жазып, таңбалап кеткен сорапты ұмытуға бола ма? Жол бойы тұнып тұрған шежіре, әр ауылы, шоқ-шоқ ағаштары мен күміс теңгедей дөңгеленген көлдері, теріскейді ежелден мекендеген халықтардың әрлі-берлі тарихынан сыр шертеді. Мұны ескермеуге, ұмытуға болмайды.

  Сол тарихтың сырын Сәбең өзі ашып отырады. Оқып көрейік:

  «Жаманшұбар» Докучаев атындағы совхоздың қарамағында екен.. Жолда «Жамбыл» және «Украина» аталатын екі совхоздың жерінен өту керек. Олардың жерлері де маған таныс: «Жамбыл» совхозы бұрынғы Жамбыл колхозының негізінде «Жарқын», «Суаткөл», «Есперлі» ауылдарынан құрылған».

  Сәбең Иван Шухов деген жерлес жазушының осы маңда туып-өссе де, Жамбыл совхозы туралы сол жылы жарияланған очеркінде бірде-бір қазақтың атын атамағанына реніш те білдірген.

  «Украина» орнаған жерде бұрын «Уақшоға» деп аталатын көп ұсақ ауылдар отыратын еді… [Орталығы] бұрын ІІІәліңке аталатын қыстаудың орнына салыныпты, ол – бізге белгілі ақын Баймағамбет Ізтөлин туыпөскен жер».

  Докучаев совхозының қалай құрылғанын Сәбең өзінің шежірешілігіне басып, ежелгі қазақ тұрмысымен қабыстыра баяндап көтеді: «Бұл маңайда бұрын үш ауылдың қыстауы болушы еді, Жаманшұбар, Батпақкөл және Өтей-Дәуіш. «Жаманшұбарда» көл жоқ, суды құдықтан ішетін, бірақ құдық суы тапшы болып, кейбір қыста малдары да, жандары да қарды еріткен сумен күн керетін. Батпақкөлді қыстаған Мәмек пен Аңдамасқа көлдің суы кейде жетіп, кей жылда тапшы болып, сондықтан олар да қар ерітіп күн көретін. Ал Өтей-Дәуіштің құдығы сулы болатын» деп келеді де, совхозға мекен іздегендер бұрғы салса, мұндағы судың негізі қар суы екенін және тереңдегі мол судың ащы екенін біледі. Сөйтіп, жаңа совхоздың орталығы Батпақкөлге орнаған Өйткені, мұнда 22 метрден мол тұщы су шыққан.

  Сезімтал жазушы тың игеру деген дақпыртпен маң даланы орынсыз талқандап жыртып тастағанына сол кезде-ақ наразы болған, әрине, ашық айта алмайды, саясатқа қарсы шыға алмайды, құдай берген дарын қуатымен тұспалдап, көркемдеп, санасы бардың есіне салады.

  «Қаптаған тракторлар келіп, жерді түгел жыртуға айналған соң аң атаулының бәрі бұл маңайдан қашты. Солармен қасқырлар да кетті… «Жаманшұбар» жеріндегі ешбір апанға биыл күшіктемеген».

  Туған өлкенің қасқырына дейін қамқор болып, табиғат-ананың тәніне жазылмас жара түскеніне, тұтастығының бүліне бастағанына ашынған жазушының адал ойы мына жолдарға тұна қалғанын сауатты жан тусінеді:    …Біз жайлауды (тағы да «Жаманшұбар»жайлауы – З.Т.) аралаған шақта айдың қараңғы кезі еді. Көтерілген тыңдардың ұшықиырына көз жетпейтін теңізін, жолға арналып қалдырылған белдеулерді бойлап, тунде аралап келе жатсақ, кең жайлаудың өн бойы, әр жерде тұтаса қимылдаған тракторлар мен машиналардың түннің тонын тіле, ұзара ілгері кесілген жарықтары, өлдеқайдан қиғаштала келген сондай жарықтармен құшақтаса айқасып, ен даланың қараңғы бейнесін жарқыратады да жібереді!».

  Біреулер «Қоян, түлкі, қасқыр сияқты бірен-саран кездескен аңдар сондай түнде есінен айрылғандай жақындап кеп, атып алғанша мелшиіп қарайды да тұрады» деседі… Қарамағанда қайтсін! Бір ғана жарық көрсе, одан қашар еді… Қазіргі көріп тұрғаны айнала жарық! …Сонша көп жарықтың құшағында қалған аң қашқанда қайда барады!..

  Советтік техниканың қамауында қалған қасқырлар маған мылқау табиғаттың бейнесі сияқтанып кетеді» (49-бет).

  Осыдан елу-алпыс жыл бұрын-ақ сүңғы-ла жазушының зерделеп болжап, көзімізге керсетіп кеткен жомарт табиғаттың «бейне-сін» ғана көріп отырғанымыз да қазіргі шын-дық. Осы күні экология, табиғаттың бастапқы қайталанбас көркі мен қасиетін сақтау деп жүрген насихатымызды осындай жан тебірентерлік қуатпен жеткізе білсекші.

 Сол тың көтерудің ұлы дүрбелеңі кезінде партия саясатының дұрыс-бұрыстығына көзі жетпесе де, мақұлдауға мәжбүр болған жазушы әлденеден секем алып, тағы да ата-ба-баның қорымын көріп қайтқысы келеді. Жанына жаңа совхоздың бригадирін ала барады. Бұл жерлердің ендігі қожасы сол не іс-теймін десе де өзі біледі. Әйтеуір жолың болғыр, бригадир Иванченко зиратты аман қалдырып, айнала жыртып тастаған екен. Көңілі орнына түскен Сәбең оған шын жүректен алғыс айтады. Сөйтеді де, сол жерде естіп-білген мына бір ащы шындықты қағазға түсіруді де ұмытпайды.

  «Заң бойынша, – дейді Иванченко, -жиырма жылдан бері кісі кемілмеген зираттың үстін жыртуға болады екен. Мен оны істеген жоқлын. Қай елдікі екенін білмегенмен, зират атаулыны мен өзім қадірлеймің ейткені мұнда жатқан адамдар да әрқайсымыздың туысымыздай өз туыстарына қадірлі адамдар ғой, ендеше біз де оларды қадірлеуіміз керек» (66-бет).

  Тың көтеру көзінде қазақтың кең даласындағы ата-баба бейіттерінің талайы талқандалып, орнымен құрып кеткені мәлім. Шикі шымынан шошқа қора салғандар обал-сауапты білмеген. «Шіркін, сонда мына Иванченко сияқты адамгершілігін жоғалтпаған тыңгерлер көбірек болғанда…», деп бүгіңгі біз де марқұм Сәбеңмен жарыса рахмет айтқымыз келеді.

  Осы оқиғаға байланысты өз заманымыздағы қайраткер жазушы Сәбеңнің мемлекеттік қат-қабат қауырт жұмыстардың арасында тағы да уақыт тауып, «Жаманшұбардағы» қара бейітке барғандағы толғанысын оқып көрейік:

  «Бұл арада ел тұрған кезде әлі келген адамдар қайтыс болған жақындарының қабіріне ағаштан қиған қорған жасатқан еді, оның алдына тас орнатып, бетіне өлген адамның кім екенін жаздырған еді. Ал менің әке-шешем бала шағымда өлгендіктен, менен басқа ұл болмағандықтан, қыздардың бәрі күйеуге беріліп кеткендіктен, қабірлерінің үстіне топырақтан басқа еш белгі қойылмаған еді… Әркімге әке-шеше қымбат. Менің әке-шешем өзіме қымбат. Сондықтан мен «Жаманшұбардан» бала шағымда кеткенмен, жолым түсіп бара қалсам, әке-шешемнің қатар томпайған қабірлеріне соқпай кетпейтін ем. «Жаманшұбардағы» ауылдар бұл арадан көшерде «егер тағы келе қалсам, адасармын деген оймен әке-шешемнің қабірін мен ұмытпастайғып белгілеген ем…».

  Ақжүрек, адал перзенттің сыры да осы, шыны да осы деп білеміз. Бұл жазбаларға сөз қосу қиын. Сол зиратта аруақтар басына келіп дұға бағыштайтын сүйікті Сәбитін сағынғалықашан…

…Алматыдан Сәбит Мұқанов келе жатыр. Астанадан шығыпты, асығыс.

  «Қалай аттап өте алар екенсің!» дегендей, жолда мұнартып Көкшетаудың тоғай жамылған сансыз таулары тұр, көздің жасындай мөлдіреген сулары, ирең қағып шалқар көлдері жатыр… Бірақ туған жер көркемдік жағынан оларға таласа алмағанмең ыстықтық жағынан әлдеқайда артық сияқты… Ол анаң сияқты сенің. Ажары қандай болса да, туған анадан ыстық не бар адамға?!».

  Ұлы Азамат асығып келеді. Қызылжардан «Жаманшұбарға» тікелей тартады. Өз жолымен, «Сәбит жолымен»…

  Сәбит Мұқановтың қазақ тарихына да, әдебиеті мен мәдениетіне, ғылымына салған жолы ұрпақтар санасында жаңғырып, жарқырап жатыр.

 

ЕСКЕРТУ: очеркте мына басылымнан үзінді алынды: С. Мұқанов. Таңдамалы шығармалары, 13-том. Алматы, 1978.

_____________________________________________________________

Зарқын Тайшыбай. Сәбең жолы жарқырап жатыр. / З. Тайшыбай // Солтүстiк Қазақстан.- 2010 жыл.- 10 сәуір.-5 бет.

Заманының заңғары

(Соңы. Басы өткен сандарда).

  Мәриям шешеймен және оның баласы Марат Сәбитұлымен бұдан кейін де талай кездестім. Ұмытпасам, 1975 жылдың маусым айы болатын. Сәбең де, Ғабең де туған жерге негізінен осы айда келетін. Өйткені, бұл кезде диқандар егіндерін салып болады, пішен дайындауға уақыт ертерек. Сондықтан халықтың қолы босырақ, шаруаларына бөгет болмайды. Мәриям шешей қыздарымен ұшақпен келді. Ал ұлы Марат денсаулығына байланысты пойызбен жететін болды. Облыстық партия комитеті оны қарсы алуды біздің редакцияға жүктеді. Ақыры вокзалға мен баратын болдым.

  -Жарайды, Амандық, – деді осы мәселені шешу барысында облыстық партия комитетінің екінші хатшысы Әнуарбек Шманов, – Маратты екеуміз қарсы алайық. Ол менің бұрынғы бажам еді. Жақсы қатынаста болып едік.

  Солай жасадық. Қонақты вокзалдан екеуміз қарсы алып, біздің үйге әкелдік. Түннің біраз уағына дейін әңгімелесіп отырдық. Келесі күні Мұқановтар отбасы ауылға аттанды. Мен оларға еріп бара алмадым. Ертеңіне Петропавлдағы Киров аудандық партия комитетінің бюросына қатысуым керек еді. Онда мені партия қатарына қабылдау мәселесі қаралатын-ды. Ол кезде Марат тарих ғылымының кандидаты, кейін 1989 жылы докторлық диссертация қорғады. Қазақстанның тарихи-этнология ғылымына зор үлес қосты. «Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза», «Қазақ жерінің тарихы», «Из исторического прошлого» атты гылыми-зерттеу кітаптарының авторы.

  Сәбит Мұқановтың тоқсан және жүз жылдық мерейтойлары кең келемде аталып өтті. Жүз жылдық тойының ЮНЕСКО-ның шеңберінде тойлануы Сәбит Мұқановты жер жүзі ірі тұлға, кемеңгер жазушы ретінде мойындағанын білдірсе керек. Сол кездегі еліміздің астанасы – Алматыдан басталған той Қызылжарда, одан әрі туған ауылы Сәбитте жалғасын тапты. Осы шараға қатысуға Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың ауылға әдейілеп келіп, сөз сөйлеуі мерейтойдың мерейін тіпті асқақтата түсті.

  -… Халқына дәл Сәбит Мұқановтай кеңінен мәшһүр болған қаламгер сирек. Мұның сыры неде? Меніңше, бұл, ең алдымен, Сәбеңнің қаламгерлік, шығармашылық тұғыры мен адамдық, азаматтық тұлғасының бөле-жармас бірегей тұтастығында және жалпыға бірдей анық айқындығында. Сәбеңнің өзі мен ісінде салмақтық, ниеті мен әрекетінде қалтарыс болған жоқ. Адасса да, абырой арқаласа да халқына түсінікті болды. Халқымен бірге болды.., -деп жерлесіміздің мәртебесін көтере сөйледі Нұрсұлтан Назарбаев.

  Сәбеңнің болмыс-бітімі де, елім, жерім, халқым деп соққан жүрегі де қазақтың қасиетті даласындай кең еді. Әсіресе, Қызылжар өңіріне келгенде оның туған жерге, жерлестерге деген ерекше сағынышын сезінуге болатын. Ал «Ленин туы» (қазіргі » Soltústіk Qazaqstan «) газеті редакциясын туған үйіндей сезінетін, оған бас сұқпай кетпейтін. Қандай шығарма жазбасын бірінші болып осы газетте бастыратын. Мысалы, «Мөлдір махаббат», «Тыңдағы толқындар», «Аққан жұлдыз» романдарының үзінділері, көптеген жол-сапар очерктері «Ленин туында» жарық көрді. Соның арқасында Қызылжар өңірінің оқырмандары жерлес-жазушы Сәбит Мұқановтың шығармаларымен бірінші болып танысу мүмкіндігіне ие болатын.

  Иә, айта берсе Сәбеңнің жақсы қасиеттері, көптеген адамдарға жасаған қамқорлық-көмегі, қаламынан шыққан, оқырмандарынан жоғары баға алған шығармалары толып жатыр. Оның бәрін бір естелікке сыйғызу мүмкін емес. Естелік демекші, осы арада нағашым Ахметтің Шәймерденінің бір әңгімесін айта кетейін, нағашымның айтуы бойынша, Сәбит Мұқанов Жуанағашта ба-лаларды арабша сауат ашуға үйрететін ұстаз болып жүрген жылы Рамазан айының соңына қарай аузы берік мүсылмандарға тарауық оқыту үшін бір қари келеді.Түн қараңғысында қари дәрет сындырмақшы болып, үйден далага бет алады. Сол кезде бала-жігіт Сәбит құман алып шығады. Олар далада жүргенде қараңғы дала жап-жарық болып кетеді. Осы кезде қари Сәбитке:

  -Не көрдің, Сәбит? – деп сұрақ қояды.

  -Бүгін Қадыр түні ғой, жұмақтың есігі ашылған болар, сірә, – дейді Сәбит.

  -Не айттың? – дейді қари.

  -Екі дүниенің рақатын бер дедім, – деп жауап береді Сәбит.

  Сонда қари:

  -Құдай менің аузыма ештеме салмадығ, – деп жылап жіберген екен.

 -Сәбит екі дүниенің рақатын көретін адам! – дейтін еді нағашым.

  Шынында да, жасында жетімдіктің ащы дәмін татса да, одан кейін заман ағымына қарай қуғынға ұшыраса да, жазған шығармаларын кеңес өкіметі мен билік партиясының саясатына келмейді деп сынағандықтан бірнеше рет түзеп, қайта бастырса да, Сәбең жарық дүниедегі өмірін бақытты өткізді, халқының сүйікті ұлы болды. Шаршап, шалдыққан, қажыған жоқ, қайта қайраттана, шығармашылық шабытын шыңдай түсті, Орынбордың рабфатында оқығанда бір курстан екіншісіне өте алмай қалған кезде «большевиктер қажымайды» деп айтқанындай, ештеңеге мойымады. Сәбеңнің өмірі жастарға үлгі, шығармалары алтын қазына. «Тау алыстаған сайын биіктей түседі» дегендей, Сәбеңнің дәрежесі барған сайын асқақтай, жүлдызы жарқырай бермек.

 

Амандық ЖАНТЕМІРОВ,

Қазақстанның қүрметті журналисі.

 СУРЕТТЕ: С. Мүқанов пен Б. Момышұлы.

_____________________________________________________________

Soltústіk Qazaqstan.- 5 qarasha.- 2020 jyl.-4 бет.- № 128-129

Заманының заңғары

Қазіргі Жамбыл ауданына қарасты бірбіріне таяқтастам жерде орналасқан Ақбалық, Қарақамыс, Октябрь, Жаңажол, Нұрымбет, Жалтырша, Сәбит ауылдары тың және тыңайған жерлерді игеру басталғанға дейін бірде жеке-жеке, бірде ірілендіру мақсатымен тұтас кеңшар болып өмір сүріп келді. Осыған байланысты бұл елді мекендердегі мектептердің де дәрежесі өзгеріп отырды. Мысалы, кеңшар орталығы Жаңажолға ауысқанда қазіргі Қарақамыс ауылындағы ағаш мектеп бұзылып, сонда көшірілді. Сөйтіп, Жаңажолда – он жылдық, Ақбалықта -жетіжылдық, ал қалған ауылдарда төрт жылдық мектептер болды. Осы төңіректегі ауылдардың балалары бастауыш мектепті бітіргеннен кейін Ақбалықтың жетіжылдық, одан кейін Жаңажолдың орта мектебіне барып оқитын еді.

  Ағаларым секілді мен де Қарақамыстағы бастауыш сыныпты бітірген соң әрі қарай оқуымды Ақбалықта, нағашы атамыз Ахметтің Шәймерденінің үйінде тұрып жалғастырдым. Нағашымыз әжемізден және жалғыз ұлы Дәруштен айырылғаннан кейін қызы Бөкестің қолына келген екен. Мектеп-терде сабақ қыркүйек айында басталатынына қарамастан біз жаз бойы нағашы апамыз Бөкеспен бірге қолорақпен шөп шабамыз, қысқа отын дайындаймыз, үй шаруасымен айналысамыз. Өйткені, нағашы апамыздың күйеуі соғыста хабарсыз кеткен. Ал Бөкес жұбайы майданға аттанғанда іште қалған жалғыз ұлын аяп жұмысқа салмайтын.

  Ұмытпасам, 1955-ші жылдың жазында маған жерлес жазушы Сәбит Мұқановты алғаш рет керудің сәті түсті. Нағашымның кек биесін арбаға жегіп, суға бара жатқанмын. Осы ауылда талай жерден құдық қазса да тұнық су шықпапты. Сондықтан ауылдың Қарақамыс жақтағы Мұжық деп аталатын көлінің адамдар шомылмайтын, мал кірмейтін сырт жағынан барып, атпен көлге кіріп кетіп, арба үстіне орнатылған ағаш бөшкеге шелекпен тұнық суды толтырып құйып алатынбыз. Арбаға мініп, енді орнымнан қозғала беріп едім, Жалтырша жақтан ерекше түсті, шамасы қызыл-сары-ау деймін, жеңіл автокөлік келіп тоқтады. Бұл кезде колхоз түгіл, бүкіл Пресногорьков ауданында мұндай автокөлік жоқ. Колхозда «полуторка» деп аталатын фанерадан жасалған кабинасы бар, бір жарым тонналык шағын ғана жүк көлігі болатын. Кідірсем нағашы апамнан сөз еститінімді білетін мен баратын жағыма тартып кеттім.

  Мен көлден оралсам, нағашым үйінің жанына біраз адам жиналып қалыпты. Есік алдындағы көкмайса шөптің үстіне алаша төселіп, оған дөңгелене отырған шалдар әдемі көлікпен келген қонақтың әңгімесін тыңдауға кірісіпті. Жасы елулерді еңсеріп калған, киген киімі ауыл адамдарынікінен ерек-шеленген жалпақ бетті, құба еңді, май мұрынды, толықша келген бұл адамның әңгімесін отырғындар да, олардың сыртында тұрғандар да қызыға тыңдауда. Әңгімесінен Шоқан Уәлиханов, Сырымбет туралы, Айғаным ауылындағы осы күнге дейін сақталған ағаш үй, Құсмұрын деген сездер есімде қалыпты. Әңгімені толық тыңдап тұратын уақыт жоқ. Қорада пісіріліп жатқан қазанның астындағы отқа ағаш әкеліп салуым керек.

  Көп ұзамай ет те пісті. Ағаш кертеден салынған биік шошаланың ішінде үлкен кебеже тұрады. Соның ішіндегі ұнның арасына тығылған сүр ет көп уақыт пісіруді қажет етпейді. Ол кезде тоңазытқыш дегенің жоқ қой. Ет кебіне сүрленіп, осылай сақталады, ал қарынға салынған сары май, басқа да ас-су жерде қазылған қамбада сақталады. Бір кезде Бөкес апам «Қонақтарды үйге шақыр» деді. Мен ақырын келіп тәтемнің (нағашымды солай атаушы едік) құлағына сыбырлап, астың дайын болғанын жеткіздім. Ол кездегі шағын балшық үйге бұл арада жиналған халық, әрине, сыймайды. Ал далада дастарқан жаюға жұпыны шаруаның аз ғана ас-суы жете қоймасы анық, сон-дықтан үйге қариялар ғана енді.

  – Ал, Сәбит, -деді тәтем, бәрі төр үйге кіріп жайғасып болғаннан кейін, – өзің қолынан дәм татқан  Ұлберген шешең, жалғыз ұлым Дәруш бұл дүниеде жоқ, ұзақ жолға, келмес сапарға аттанып кетті. Алланың жазуымен жалғыз қалғасын жесір де болса қызым Бөкестің қолына келіп отырмын. Бұл да Алланың сынағы шығар. Бірақ көзіме жас алып, жасып-езіліп көрген емеспін. Сенің мақымыңды естімегелі көп болды, бір аят оқып жіберші, – деді.

  Осы әңгімеден кейін қадірлі қонағымыздың жазушы Сәбит Мұқанов екенін түсіндім. Өйткені, шешем Кекеш әке-шешесінен айырылып, жетім қалған Сәбитті Шәймерденнің Жуанағаш деген қыстауға алып келіп, бала оқытатын ұстаз етіп қойғанын айтатын. Ол кезде мектеп жоқ, балаларды әр үйде он күннен кезек-мезек оқытады. Арабша оқу қиын. Сабақ үлгере алмаған бала біріншіден – ұстаздан, екіншіден – әкесінен таяқ жейді. Енді оқымай көр! Шешем сол кезде Сәбиттің қыздарға өлең шығаратынын, қайткен күнде де жоғары жаққа барып оқуға түскісі келетінін айтатын. Құран оқып болғаннан кейін Сәбит әңгімесін бастап кетті:

  – Ұлберген шешейді қайдан ұмытайын, топырағы торқа болсын, иманды болсын. Мені Шәкең (Шәймерден) Жуанағашқа 1916 жылы күзде әкелді. Сол жылы жаз ыстық болған жоқ. Осыған сәйкес қыста қатты болмады. Бірақ қыс аяқталуға тақаған ақпан-наурыз айларында, яғни «жуанның жіңіш-керіп, жіңішкенің үзілер» шағында балалары менен оқитын кейбір кедей үйлердің азықтары шағындалып қалды. Осы кезде Шәкеңнің үйінің екі бірдей сиыры бұзауламасы бар ма. Содан кейін мені Ұлберген шешей басқа үйлерге жібермеді. Оның ұйытқан айранына нанды турап, тыңқиып соғып алушы едім. Ол кісінің маған жасаған қамқорлығын ешқашан ұмытпаймын, – деді Сәбең.

  Осы жайтты Сәбит Мұқанов өзінің «Өмір мектебі» кітабында кеңінен жазады.»… Шаруа баққан момын Шәймерденнің үй ішіне жайлы жігіт екендігі жоғарыда айтылды. Соған қоса оның бір мінезі – әйелімен, ше-шесімен, балаларымен, әсіресе, Көкеш, Бөкес аталатын үйелмелі-сүйелмелі қыздарымен, менімен, үйіне қыдырып келген басқа адамдармен қалжыңдасып ойнап отырады».., – делінген кітапта. Осындағы Көкеш -жоғарыда айтқан менің шешем.

  Ауыз үйде тостағандарға сорпа құюға Бөкес апама көмектесіп жүргенімде төр жақтан: «Манағы қолға су құйып жүрген бала қайда?» – деген сөзді естіп, бірдеңе қажет болып жатыр ма деп қонақтар ет жеп отырған жаққа бас сұқтым. Сөйтсем, Сәбең алақанына толтыра салып алған етті маған ұсына бастады. Қолымды созып едім, «аузыңды аш» дегендей болды. Аузымды аш-тым. Алақандағы етті бас бармақпен қағып кеп қалғанда қазының майы көмекейінен бір-ақ өтті.  Қалғанына аузым толғаны сонша, дем ала алмай қалдым.

  Бұл менің Сәбит Мұқановты бетпе-бет бірінші көруім еді. Қолына су құйдым. Батасын алдым. Өмірімде алғаш рет оның қолынан ет асадым. Бұрын не бір тойда, не бір қонақ шақыруда болмасын «кім ет асатар екен, кім бір жілік ұстатар екен» деп есіктен ғана сығалайтын маған бұл бір үлкен дәреже еді! Төбем кекке жеткендей болды. Жалпы, нағашым үйге келген қонақтардың қолына маған әдейі су құйдыртатын, «баталарын ал» дейтін. Өзі үнемі «тең-қүрбыңның алды бол!» деп бата беретін. Ауылдың имамы болды. Жұрттың берген садақасын қалтасына баспай, жетім-жесірлерге таратып беретін. «Сен шылым шекпейсің, карта ойнамайсың, арақ ішпейсің» деп риза болып, кітап, дәптер, басқа да оқу құралдарын ал деп азынаулақ ақшаны менің қолыма ұстататын.

  Осы жолы Сәбит Мұқанов сонау Алматыдан «Победа» жеңіл автокелігімен шыққан екен. Бұл – Ұлы Отан соғысындағы Жеңістен кейін әдейілеп шығарылған автокелік. Жол-женекей бірнеше қала мен елді мекендерде болып, оқырмандармен кездесулер өткізіліпті, болашақ шығармаларына деректер жинастырыпты. Бір байқағаным, әңгіме барысында қариялардан сұрап-білгендерінің бірде-бірін қойын дәптеріне жазып отырмайды екен. Бәрін есінде сақтайтын болғаны ғой! Не қылған зерде десеңізші!

  Сәбит Мұқанов Жуанағашқа келіп, бала оқытқанға дейін жетімдіктің ащы дәмін аз тартпаса керек. Әке-шешесінен ерте айырылған жетім Сәбитті әкесі Мұқанның інісі Мұстафа қамқорлығына алады да, өзі Троицкийге барғанда ертіп ала келген татар жігітіне оқуға береді. Ал он екі жасында Тұртай деген байдың жылқысын бағатын Мақанға бақыршы бала болып қосылады. Жазушы осы жұмысын былай суреттейді: «…Мақан менің атымды «Қарашұнақ» қойды. Артынан білсем, Қарашұнақ деген кісі Торсанның не заманғы жылқышысы екен. Мен оны қартайған кезінде көрдім: денесі кішкентай ғана, тығыршықтай, семізше, шоқша сақал, домаланған қара кісі еді. Мақанның  маған қойған бұл аты дәл келетін еді. Себебі, еркін ауада жүрген соң, жан қиналар жұмыс болмаған соң, мен де бұртиып семіріп алып, күні-түні жел қағатын далада жүргендіктен қарайып кеттім. Менің ол жылқыдан өлмей кететін ойым жоқ еді, «кесір шалғанда көжеге де тіс сынады» дегендей, бір кесір алдымнан көлденең тұра қалды…».

  Осы арада жылқышы Мақанның кім екенін айта кетейін. Ол Сәбитпен аталас Сибан руынан. Ғабит Мүсіреповтің ұлы атасы Мүсірептің баласы Кәжімбайдан Махмет (Махмұт), Ақан, Мақан, Самұрат туған. Махмұттан Ғабиттің туғаны баршаға белгілі. Сонда Мақан Ғабитке немере аға, ал қазақы жолға қарағанда әкесі сияқты болып есептеледі. Мақанның Әсима деген қызын менің үлкен ағам Сапиға айттырып қосқан. Сонда Мақан бізге құда болып саналады. Ол біздің үйге қонақтап келгенде Сәбит Мұқановтың «Өмір мектебіндегі» әңгімелерін оқимын да құдамыздан «осы жазып отырғанының бәрі распа?»-деп сұраймын.

  – Рас қой, рас. Әрине, жазушы болғасын бәрін суреттеп жеткізеді ғой. Ауа райы ашық күндері тебіндегі жылқыны қоста отырып-ақ бақылаушы едік. Ет асамыз. Уақыт жеткілікті. Қоста отырып өлеңді ермек қылатынбыз. Сәбит ұзақ қиссалардың өзін жатқа айтушы еді. Өзі де өлең шығаратын. Мен оған «Көрғұлы» жырын, ертегілер айтушы едім. Мен Жаманшұбарга киім ауысты-рып, ас-су әкелуге кеткенде бір биені қасқыр жарып кетіп, сол пәле болды, – деп күрсінетін Мақан құда.

  Төрт ай жылқы бағып, еңбек ақысына тиесілі төрт сом ақшасын ала-алмай, құралақан ауылына оралып, жұмыссыз жүрген баланы алыс сапарға шығатындар атқосшы қылып алып кетеді. Әсіресе, Сырымбетке сапары балаға үлкен әсер қалдырады. Ол осы сапарында талай әншілерді, күйшілерді, жыршыларды, тіпті өзі «балуандардың балуаны» деп атап кеткен Балуан Шолақты, күйсандық-граммафонды, қазақ «шайтан арба» деп ат қойған – велосипедті көріп, таңғалып келеді. Бұл сапары туралы Сәбең: «…Кішкене көлемді көлдің өзі сирек кездесетін Жаманшұбардың шөлейт даласында өскен маған Есіл сияқты кең арналы, мол тоғайлы ұшы-қиырсыз өзенді көру қандай тамаша?.. Қай жағына қарасаң да, төмпеден басқа биігі жоқ Жаманшұбардың жазық даласында өскен маған Сырымбет сияқты тауды көру қандай қызық!..»-деп жазады.

  Иә, бала Сәбитке, жастайынан ақын, жазушы болам деп қиялдаған Сәбитке осы сапарында көрген-білгендері, бала-ұстаз, бақыршы-бала болған кездердегі үлкендерден, көнекөз қариялардан естіген-оқығандары шығармашылық шабыт берген шығар-ақ! Оның үстіне жастайынан осы төңі-ректегі ақын-жыршылардан естіп, жаттап алған қисса-дастандарды нақышына келтіре айтып үйренген ол енді өзі де өлең шығара бастаған. Оған қоса жаяулап-жалпылап Омбыға жетіп, оқытушылар курсында білім ала жүріп, ұстазы Мағжан Жұмабаевқа хатшылық етіп, оның лекцияларын қағазға түсіруі Сәбиттің ой-өрісін кеңейте, ақындық шабытын шыңдай түскен. Соның арқасында сонау 1917-1919 жылдары «Көңілім», «Бостандық» деп аталатын көлемді өлеңдері баспасөз бетінде жариялана бастаған. Ал жиырма жасында поэмалар жазуға ден қойған. Қысқартып айтар болсақ, Сә-бит Мұқанов өзінің 73 жылғы өмірінде қазақ әдебиетінің барлық жанрында өндірте еңбек етіп, артына мол мұра қалдырып кетті.

  Сәбит Мұқанов «бар болсақ көре алмайтын, жоқ болсақ- бере алмайтын» ағайыннан ешқандай көмек болмасада, қалтасында бір құдалықта «Қамбар батыр», «Қыз Жібек» жырларын жатқа айтып, артынан таяқ жеп, жинаған жиырма жеті сом ақшамен жолға шығып, Қызылжар арқылы Омбыға жетіп оқыған, артынан Петропавлда Ақмола губерниялық, облыстық «Бостандық туы», «Кеңес ауылы» газеттері редакциясында қызмет істеген, Мәскеу мен Ленинградта (қазіргі Санкт-Петербург), Орынборда білім алған, Қызылорда мен Алматыда басшы қызметтер атқарған жылдарда, тіпті шетелдерде іссапармен жүргенде де туған ауылын, кіндік қаны тамған жерін ұмытпаған. Ауыл ақсақалдарына, әкесі Мұқанның інісі Мұстафаның баласы Шәкенге үнемі хат жазып, елдің амандығын біліп, алдағы жоспарларымен бөлісіп отырған.

  Сондай хаттың бірінен үзінді келтіре кетейін:»… Сүйікті Шәкен! … өзіңе мәлім, мен туған ауылдан 1918 жылы кеттім ғой. Содан бері қандай ауыр жағдайлар болғанымен, туған ауылға жылына бір рет бармаған кезім болған жоқ. Енді, өзге жүрісті қысқартқанмен, сол ауылға әлі жыл сайын барып тұрсам деймін. Оны өмір көрсетеді… «Сәкен Сейфуллин» аталатын пьесаны өңдеуге кірістім… Бір жұмысқа отырсам, қадалып қалатынымды білесің. Мына пьесаға да сөйтіп, біраз шаршаңқырадым. Енді, әдейі, сентябрьдің орта кезінде Қызылордада болатын Асқар Тоқмағанбетовтың алпыс жасқа толған юбилейіне барып қайтамын да, содан кейін Мәриям екеуміз Қырым мен Кавказдың біреуіндегі курортқа кетіп, бір айдай демаламыз. Ар жағында тағы да жазуға отыратын болармын. Ол Шоқан Уәлиханов туралы роман болуға тиісті… Балашаға аман… Туысқандық сәлеммен, Сәбит Мұқанов. 2 сентябрь 1965 жыл».

 Иә, кім болсын, қайда жүрсе де туған жерін, ел-жұртын аңсап-сағынатыны белгілі. Ап Сәбит Мұқановтың болса ағайын-туғандары, дос-жарандары тұрып жатқан ауылын әрқашан аңсауында бір сыр бар. Жазушы өзінің естелігінде:»… 1723 жылы болатын «ақ табан шұбырынды, ала көл сұлама» жұтында Сыр бойында көшіп жүрген біздің ел де, қазіргі мекеніне ауып, Россияға еркімен бірінші боп қосылған ауылдардың қатарына кіреді», – деп жазады. Сол ұлы көште Керей руынан тараған әр атаның баласы жол-жөнекей өздеріне ұнаған, жанға сая, малға пана боларлық жерлерге орныға бергенге ұқсайды.

 

Амандық ЖАНТЕМІРОВ,

Қазақстанның құрметті журналисі.

(Жалғасы бар).

______________________________________________________________

Soltústіk Qazaqstan 27 qazan 2020 jyl, 5 бет № 124