Есімі елінің атымен үндескен
Өлеңім —әр басына тіккен туым,
Соған қарай көшеді мендік ауыл.
Сәбит МҰҚАНОВ.
Сен маған қызмет қылсаң аяғыңмен,
Мен қызмет қылайын төбемменен.
Нартай БЕГЕЖАНОВ.
АДАМНЫҢ— өнерпаздың, суреткердің дарындылығын тану үшін, әдетте, оның бүкіл творчествосын бүтіндей оқып шығу қажет деп ойлаймын. Және бұл дау тудырмайтын дана қағида. Сөйте тұра, кейде ақындық құдіреті таңдаулы туынды емес, қатардағы бір поэма емес, жай бір өлең емес, өлеңнің бірақ жолы, жалғыз тармағы ғана толығынан танытардай аса бейнелі, аса айқын суретті болып кездеседі…
«Сенен —бұлт, менен — қайғы тарқамады» деген өлең үзігін оқыған не құлағымен естіген кісі әлгі автордың, анықтап айтсақ, Мәдидің ақындығына күдік-шүбә келтіре алар ма екен, қасіретке қабырғасы қайыспай өтер ме екен?!
Сол сияқты: «Түннің қара қылшықты гүлі түлеп…» деген жалғыз тармақта да дарын құдіретінің лебі бетке ұрып тұрғандай сезіледі. Қап-қара түннің аппақ таңға айналуы қандай баяу процесс, процестің динамикасын көз алмай қадалып минут сайын, тіпті сағат сайын бақылап отыруға келмейтіндей үрдіс. Тым сылбыр — түннің таңға карай жылжығанын көзбен үздіксіз бақылап отыра алмайсың… Осы шындықты ақын қылшығы біртіндеп жидіп түсіп, ең ақырында терінің ақ боз түске көшуіне балап, қап-қара түннің аппақ таңға ақырындап-жайлап баяу ауысатынын көзге елестеттіреді. Бұл—өзіне дейінгі ақындардың бірде-бірінің аузына түспеген, қаламына, оралмаған метафора! Оқып-үйреніп, үздік деген ақындар түгілі, ұлы ақындарға еліктеп мұндай өнерлі олжаға қарық бола алмаймыз. Мынау табиғи таланттың, туа таланттың маңдайына біткен творчестволық тапқырлығының, хұсни құдіреттіліктің тікелей жемісі!
Бұл отыз жеті жастағы қаламы әбден төселіп, өнері ұшталған ақын Сәбит Мұқановтың өлеңі: «Жүрегімді мандат қып». Ал сол Сәбит өзінің ақындық өнерін салған жерден, он жеті-он сегіз жасында да танытты ма, соны айтыңыз деушілер де табылар.
Жақсы, оған да жауап іздейік.
«Қорек қылып қара нанның күйігін,
Сусын қылып ащы іркіттің сұйығын….»
Шегіне жеткізіп, шірей ай ту деген осы. Осы екі жолда өлмешінің күнін кешкен, өзегі талып бұрлыққан бишара жанның сұрқы сурет болып көз алдыңа елестемей ме?! Елестейді! Бұл он тоғыз жастағы жалшы Сәбиттің өзіндей өксікті қазақ жалшыларына арнап жазған «Бостандық» атты әйгілі өлеңі.
…Елуалпыс жыл қалам тербеп келе жатқан кейбір ағаларымыздың өлең ұйқасындағы орашолақтықтан әлі арыла алмай жүргенін көресің де, Сәбит Мұқанов сияқты саңлақтардың поэзияның көркемдік сапасына тым ерте тиянақты ұқыптылық танытқанына сүйсінесің. «Соғыстан кейінгі кезеңде қазақ өлеңіне төрт буынды ұйқасты мен кіргіздім», —деп кергитін кейбіреулердің аузына құм құярлық уәжді бір шумақты келтіре кеткеннің артықтығы жоқ:
Шыкты ол түні бойы безек қағып,
Жан кетіп баратқандан, өзек талып,
Кейде ышқына, тынысын жиілете,
Кейде баяу алады, тежеп барып,
Бұл Сәбиттің 1927 жылы жазылған өлеңі «Әнекей, нұрлы күн көтерілді» деп аталады. «Балталасаң да бұзылмайды» делінетін төрт буынды толық әрі туынды ұйқасыңыз осы емес пе? Мен он алты томдық Таңдамалысының бірінші томының өзі ашылған бетіндегі өлеңге үңіле салып, әлгі шумақты мысалға келтіріп отырмын. Сөйтсем, С. Мұқановтың балаң жігіт кезінде, яғни он жеті жасындағы «Неге тудым?» деген жетім бала зары жас ақынның ұйқас-үйлесімге мәттақамдылығы тым ерте басталғанын нық дәлелдейді екен:
Бай баласын сүйгенде шешелері,
Жүрегім суық мұзға төселеді.
Менің де сондай сүйер шешем болса,
Көңілім қандай шалқып өсер еді.
Кім болсын поэзия босағасын аттаған жылдарда әдебиеттің «қара жұмысын» бастан өткереді. Оны аттап өткен, аттап өтетін ешкім жок. Ондай қара жұмыссыз қалам қайраткері өсіп шықпайды. Ондай сатыны оп-оңай аттап өткісі келгендердің кейбіреулері лауреат атанса да стилистикалық шалағайлықтың шөп- шаламын жүрген жолында бұрқыратып шашып жүретіні содан.
Сәбит Мұқановқа сүйсінетінің: қаламның қара жұмысын қажырлылығы арқасында, қара терін төгуі нәтижесінде созалаңдатпай ерте өткендігі ырзалық тудырады.
Тамшыдан теңіз суының дәмін айыруға болар, бірақ тамшы бүкіл теңіз картинасын толайым. Түгел елестете алмайтыны сияқты, әрине, бір-екі өлеңімен танысып, ақынның бүкіл творчествосына барша ажар- көркімен, идеялық салмақтылығын қоса білем деу ағаттық болар еді.
Білу үшін, толайым толық танысу үшін Сәбит Мұқанов сияқты 55-56 жылын қажырлы қалам еңбегіне сарқа жұмсаған, қыруар көркем мұра калдырған, өзінің көзі тірісінде он алты томдық Таңдамалысын шығара бастаған алыптың халық арманымен тыныстаған творчествосын түгел сүзіп шығып, ой қорыту керек болады.
Қазақ әдебиетінің қасиетті абыздарының бірі Ғабит Мүсірепов «Алыптар тобы» деп әділ атаған жұлдыздар шоғырының ең бір жарқындарынан саналатын Сәбит Мұқанов творчествосы өзінің азаматтық ғибратты ғұмырымен тікелей байланысты құнды құбылыс, ажырағысыз құбылыс.
Сол Ғабең кәрі жолдасы, қашанғы әріптесі, асық ойнаған ауылдасы, тұрғылас терезелесі дүние салған күні:
«Жазушы Сәбит Мұқановтың қаламынан туған еңбектер —өз алдына бір энциклопедия. Сәбиттің оң қолы ақ қағаздың бетінде миллиондаған километр сапар шекті», —деп еді.
Басқа әдебиетті білмеймін, өзіміздің туған әдебиетімізде жүрегінен қазына қазуға осынша толассыз қайрат жұмсап қара терге шомған Сәбит Мұқановтай қаламгерді ешкім де таба алмайды. Сәбит Мұқановтың ең бірінші тағылымы деп мен ел үшін емірене еңбек ету өнегесін, еңбеккерлігін ерекше айтар едім!
Тәуліктер ақтамаса өз парызын,
Апталар таныта алмас озған ізін.
Қай қаламгер болсын, осы қағиданы естен шығармай, әдеби еңбек санымен ғана емес, сапамен де өлшенетінін ұмытпағаны абзал екен-ау…
Таланттар да әр алуан- ұстаз талант, үйренуші шәкірт талант және еліктеушілік құрсауынан босай алмаған өріссіз, өресіз талантсымақ…
Ал Сәбит Мұқановтар жай ғана жазушы емес, кәдімгі ақын ғана емес, олар ұстаз таланттар! Ол коммунист жазушы, жетекші-басшы қайраткер, қаламгер, академик, ғалым, суреткер. Ол топтың емес, көптің, мыңның емес, миллиондардың ұстазы болып өткен алып тұлға! Оның тағылымының көп қырлы-сырлылығы да осында.
Жанасып – жақындасқан пенделерінің ғана емес, тіпті қол алысып қатар тізе түйістірмеген бейтаныстарының өзінің де жігер отын тұтатып, ішкі шырағын жаққанымен де, ізгілікке үндегенімен де қадірмен жайсаң жандар!
Шын мағынасындағы шынайы халық жазушысы жайында өзімнің оқырмандық түсінігімді, ақындық пайымдауымды баяндап, 1967 жылы Солтүстік Қазақстан облыстық «Ленин туы» газетінде жарияланған шағын мақалам бар еді. Соны қаз қалпында осы ой-толғанысыма кіріктірсем, ерсілігі болмас деп қосып отырмын.
Өзгелерді білмеймін: алыптар тобындағы ағаларды жиі іздейтін болып барам. Аяулы ағаларды жиі-жиі түсімде көремін. Әдеби шаруаңның реті келмей жатса да, сол кісілерді іздейсің.
Бір төрешілден кердең мінез көрсең де сол… Әділдерді іздейсің. Қаламгерлер ортасы өзімшілдік пен рушылдықтың, бұрушылдықтың қырсығынан шыр-шатаққа шарпыла-шырмала бастаса да, сыңар езулерді алыстан айбынымен тежеп отыратын батагөйлерімізді іздейсің…
Салтанатты той-домалақтар төрі үңірейіп тұрғандай сезілгенде, абыройлы ағалар әне-міне келіп қалатындай алаңдайсың… Өздерін таба алмасақ та, соңында қалған салауатты сөздерін іздеп таба аламыз. Ұлағатты үлгі өнегелерін еске аламыз, рухани өсиеттеріне бағамыз… Музейінде Сәбит сабағы өтер алдында іштей толғанып, сабақ тақырыбына сәйкес академик жазушының он алты томдығына қайталап үңілесің. Өйткені музейдегі сабақтарды жүргізуші бақыты пешенеңе бұйырғаны үлкен жауапкершілік те жүктейді… Аксиомалық ақиқатты қайталап-ақ айтсам, Сәбит Мұқанов таңдамалы шығармаларын қайрылып оқыған сайын соны жаңалықтар, тың қасиет-сапалар табамын да, жан-дүнием жадырап, бір жасап қалам. Мұның аты эстетикалық ләззат емес пе?! Мұның аты көркемдік тағылым емес пе?!
Қалың қауымның тануынша, тарихтың тануынша Сәбит Мұқанов көп қырлы, алуан сырлы аса биік дарын тұлға.
Ол-ақын, прозаик, драматург, журналист, публицист, очеркист, редактор, фольклорист, тарихшы, этнограф, аудармашы, әнші, әдебиет зерттеуші ірі ғалым.
Егер Сәбит Мұқанов бірыңғай поэзиямен болған күнде оның қандай биік көркемдік-шеберлік ғарышына шырқайтынын ешкім де тұспалдай алмас-ау. Орыс тілінде «Звезда первой величины» деген ежелгі тіркес бар ғой. Сәбең солардың—Блок, Есенин, Пастернак, Твардовскийлердің… қатарына көтерілер еді-ау деп ойлаймын.
Сәбең ауыз екі бір әңгіме үстінде:
— Мен шарасыздың күнінен өзімізде, қазақ әдебиетінде әлі жоқты бар етісуге бой ұрдым да, әр жанрға бір киліктім, тәуекелге талай бастым…—деп еді.
Европалық мағынадағы классикалық романды қазақ тарихында тұңғыш тудырған кім? Сәбит Мұқанов!
Батырлық эпостың жайын бірінші боп егжей-тегжейлі зерттеп, монография жазған кім? Сәбит Мұқанов!
Қазақ топырағында өлеңмен жазылған романды алғаш ұсынған кім? Сәбит Мұқанов!
Айтыс өнерінің қыр-сырларын бізде ең алғаш білгірлікпен сөз етіп, тұңғиық ішіне үңілген кім? Сәбит Мұқанов!
XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті жайында алғаш монографияның иесі кім? Сәбит Мұқанов!
Ия, оның ғылыми еңбектерінің өзі бір төбе, өзі бір сөре! Ол содан да академик атанған!
Сәбит Мұқанов феномені жылдардың жіті барлауымен, ғылымның көреген көзімен біртіндеп ашылатын әлем!
Мұзафар Әлімбаев.
Зор талантқа халық құрметі
С. Мұқанов атындағы облыстық кітапханада академик-жазушы Сәбит Мұқановтың музей-бөлмесі ашылды.
Облысымыздың мәдени өміріндегі елеулі оқиға даңқты жерлесіміз, қоғам қайраткері Сәбит Мұқановтың туғанына 80 жыл толуы салтанаты кезеңінде жазушы есімімен аталатын кітапханада Сәбит Мұқановтың музей-бөлмесінің ашылуы үлкен қуаныш болды. Осы салтанат рәсімін облыстық мәдениет басқармасының бастығы Е. Т. Жолболдин қысқаша сөз сөйлеп ашты. Музей бөлменің салтанатты ашылу лентасын қию құрметі астаналық жазушылар делегациясын басқарып келген тамаша сөз зергері, Социалистік Еңбек Ері, Петропавл қаласының құрметті азаматы Ғабит Мүсіреповке тиді. Ол былай деді:
Бәрімізге аса қадірлі Сәбит Мұқановтың ең бір елеулі кезеңі, жастық шағы осы Петропавл қаласында өтті. Ол алғашқы өлеңдерін де осы қалада жазды. Революциялық істерге қатысты. Сол күрес үстінде өсіп, шыңдалды. Сондықтан да бүгін осы кітапханада академик-жазушыға ескерткіш, халық құрметі ретінде музей-бөлменің ашылуы үлкен қуаныш. Мен астаналық жазушылар делегациясы және Сәбеңнің семьясы атынан оны ұйымдастырушыларға үлкен рахмет айтамын.
Музей -бөлменің салтанатты ашылуында облыстық тарихи -өлкетану музейінің директоры К. С. Ушков, Сәбит Мұқановтың республикалық әдеби мемориалдық музейінің директоры X. Бекішев сөз сөйледі.
Музей –бөлменің ашылу салтанатына облыстық атқару комитеті председателінің орынбасары 3. С. Беева, облыстық партия комитеті насихат және үгіт бөлімінің меңгерушісі С.М. Пресняков, астаналық жазушылар және жұртшылық өкілдері қатысты.
Бұрнағы күні С. Мұқановтың 80 жылдық мүшелтойына тоғысқан астаналық ақын-жазушылардың бір тобы облыс орталығындағы № 2 мектеп- интернат коллективімен кездесті. Социалстік Еңбек Ері, академик-жазушы
Ғ. Мүсірепов бастаған бұл топтың құрамында белгілі ақын Ғ. Қайырбеков пен Сәбеңнің үлкен ұлы — Арыстанбек болды. Оларды облыстық атқару комитеті председателінің орынбасары 3. С. Беева бастап келді. Астаналық қонақтарды мектеп-интернат оқушылары гүл шоқтарымен қарсы алды.
Кездесуді мектеп-интернат партия ұйымының секретары Д. Айтбаева кіріспе сөзбен ашты. Мектеп-интернат директоры Ғ. Қадыралин қонақтарды аталмыш оқу ордасының тарихымен қысқаша таныстырды. Одан соң
мектеп-интернаттың қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің ұстазы Қазақ ССР-нің еңбек сіңірген мұғалімі М. Мырзатаева даңқты жазушының өмірі мен творчествосы туралы баяндама жасады.
— Мен қазақ совет әдебиетінің негізін қалауға қатысқан Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов және Сәбит Мұқановты алыптар тобы деп атап жүрмін,—деп бастады сөзін Ғ. Мүсірепов. Солардың ең үлкені—Сәкенмен бірге, ең жасы—Сәбит те он жеті жасынан бастап, ақтық демі таусылғанша Ленин партиясының жауынгері болды. Ақын Ғ. Қайырбеков Сәбең мен Ғабең туған Есіл өмірі туралы тебірене сөйлеп, қос саңлаққа арнаған өлеңдерін оқыды. Сәбеңнің үлкен ұлы—Арыстанбек әзіз әкесінің парасаттылығын пайымдады. Кездесу соңында мектеп-интернат оқушылары С. Мұқановтың өлеңдеріне құрылған әдеби композицияны көрсетті.
Алматыдан келген қонақтардың 6ip тобы Петропавл қаласындағы С. Мұқанов атындағы № 32 мектепте болды. Қонақтар мектепте оқу кабинеттерімен және арнайы класс кабинетінде ұйымдастырылған (Сәбит Мұқановтың өмірі мен творчествосына арналған) кітап көрмесімен, фотостендтермен танысты. Содан соң олар мектеп оқушыларымен, мұғалімдер коллективімен кездесті. Кездесуді мектептің кластан тыс жұмыстар жөніндегі ұйымдастырушысы А. Д. Акимова ашты. Бұдан кейін мектеп директоры В. И. Горенко сөз алып, жазушы атындағы оқу орнының құрылу тарихы, педагогтік коллективтің жас ұрпаққа коммунистік тәрбие беру жөніндегі жұмысы туралы әңгімеледі.
Алматылық қонақтар С. Мұқановтың шығармалары бойынша оқушылар дайындаған композицияны ықылас қоя тамашалады.
Кездесуде филология ғылымының докторы, профессор Тұрсынбек Кәкішев Сәбит Мұқановтың жазушылық шеберлігі, адамгершілігі, парасаттылығы жөнінде әңгімеледі.
Кездесу соңында жазушының жұбайы Мәриям апай мен ұлы Қазақ ССР Ғылым академиясының аға ғылыми қызметкері, тарих ғылымының кандидаты Марат Мұқанов Сәбең рухына көрсетілген мұншалықты үлкен құрмет үшін алғыс айтып, мектеп коллективіне жемісті жұмыс тіледі.
Қаламыздағы Еңбек Кызыл Ту орденді педагогика училищесінің оқушылары мен оқытушылар коллективі Сәбит Мұқановтың туғанына 80 жыл толуына арналған кездесу кеш өткізді. Оған Алматыдан келген жазушылардың бір тобы және жазушының туыстары қатысты.
Кездесуді педагогика училищесінің директоры В. Н. Крайнев кіріспе сөз сөйлеп ашты.
— Сәбит Мұқановтың өмірі мен творчестволық қызметі, — деді бұдан кейін сөз алған «Жұлдыз» журналының бас редакторы Бекежан Тілегенов,—жас ұрпаққа үлгі өнеге. Жазушы, азамат, коммунист Сәбең республикамызда халық ағарту ісін дамытуға ерекше күш салды. Б. Тілегенов сондай-ақ даңқты жерлесіміз жөніндегі естелігін әңгімеледі.
С. Мұқановтың республикалық әдеби- мемориалдық музей үйінің директоры X. Бекішевтің жазушы мұрасын жинауға бүкіл халық болып ат салысқаны, оның шын мәніндегі халық жазушысы екендігі туралы әңгімесі көпшілік назарын аударды. Кездесуде ақын Есләм Зікібаев жазушы жөнінде ойға түйгендерін ортаға салды. Кездесуге жазушының қызы Баян Мұқанова қатысты.
СУРЕТТЕ: Социалистік Еңбек Ері Ғабит Мүсірепов музей-бөлмені ашу салтанатында.
Зор талантқа халық құрметі // Ленин туы.-1980.-12 маусым.- 3 бет.
Иван Шуховқа деген сүйіспеншілік пен ризашылық сезімі
Республика жұртшылығы белгілі Қазақстан жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, «Кермек шеп», «Өшпенділік», «Қоңырау», «Отан» атты тамаша романдардың, «Преснов парақтары» жинағының, көптеген повестер мен әңгімелердің авторы Иван Шуховтың туғанына 90 жыл толуын кеңінен атап өтті. Өзінің сарқылмас шығармашылығымен және белсенді қоғамдық қызметімен ол заманымыздың ең батыл әдебиетшісі, Жоғары азаматтық қасиеттер иесі ретінде беделге бөленді.
Әдеби оқулар, Шухов күндері, шығармалар көрмелері, қаламдастармен кездесулер мен сөз сөйлеулер, өнер шеберлерінің концерттері сияқты мерейтойлық шаралар үлкен сөз зергерінін туған жері — Петропавл мен Солтүстік Қазақстан облысының Преснов ауданыңда өтті. Жазушының мерейтойына арналған салтанатты жиналыс сол шаралардың соңғы қорытындысына айналды. Ол қыркүйектің 20-сында Алматыда, М. Лермонтов атындағы мемлекеттік орыс драма театрына өтті.
Оны Жазушылар одағы басқармасының бірінші хатшысы Нұрлан Оразалин ашып, жүргізіп отырды.
Вице-премьер, Мемлекеттік мерейтойлық комиссияның төрағасы Иманғали Тасмағамбетов жиналғандарға арнап құттықтау сөз сөйледі. Ол И.Шухов шығармашылығының Қазақстан әдебиетін дамытудағы айрықша маңызын атап өтті.
И. Шуховтың қиын өмірлік және шығармашылық жолы туралы оның шәкірттерінің бірц қазіргі белгілі әдебиетші Сәтімжан Санбаев, жақындосы, Қазақстанның халық жазушысы Дмитрий Снегин, Қазақстанның халық жазушылары Д. Әбілов, X. Ерғалиев, ақын В. Антонов және басқалар асқан ықыласпен, тебірене әңгімелеп берді. Жерлестері атынан Солтүстік Қазақстан облысы әкімінің орынбасары Майра Қанапина сөз сөйледі.
Біздің көптеген жазушыларымыз бен ақындарымыз үшін И. Шухов қамқор аға да, мейірбан өке де, сонымен қатар талапшыл тәлімгер де бола білді. 60-70 жылдары «Простор» журналының бас редакторы болып жүріп, ол жаңадан қалам тарта бастаған әдебиетшілерге жолды батыл түрде ашты, айтар ойы бар адамдарды көтермелеп, қолдады. Сондай-ақ Қазақстан оқушысын сол кезде есімдері аталмай, қудалауға түскен Осип Мандельштамның, Павел Васильевтін, Марина Цветаеваның, Борис Пастернактың, Андрей Платоновтың жаңа шы-ғармаларымен таныстырды. Соның арқасында «Простор» журналын бұрынғы Одақтың барлық түкпір-түкпірінде кенінен танитын болды. Ол қуғын-сүргінге ұшыраған, бірақ сол кезде әлі ақталмаған Мағжан Жұмабаевтың өлеңдерін елімізде бірінші болып жариялауды қолга алды. Ол осы әрекеті үшін өзіне қандай қатер төңіп тұрғанын жақсы сезінді де.
Сөз сөйлегендердің атап өткеніндей, Иван Шуховқа тән онын қайшылықтарға толы өмірге деген соны көзқарасы, ерлігі мен азаматтық кемелділігінің ізі қазіргі Қазақстан жазушылары мен ақындарының көптеген еңбектерінде айқын сайрап жатыр. Ал оның шығармалары отандастарының әлі де талай ұрпақтарына қызғылықты болады, деді олар сеніммен.
Салтанатты жиналысқа Қазақстан Республикасы Президенті Әкімшілігінің ішкі саясат бөлімінің меңгерушісі А. Қ. Бижанов қатысты.
//Егемен Қазақстан. – 1996 ж. – № 184.
“Сәбең деген-қазақтын кең даласы…”
Қызылжарда
Петропавл — ресми аты. Сәбеңше айтсақ, «Қызылжар, қымбат қалам, біткенше өмір, ең ыстық махаббатпен жүрем жырлап» дегендей бұл өңірдің қазақтары да осылай атайды. Қызылжар Сәбитпен қоса Мағжанның да, Ғабиттің де туған жері. Осынау атақты үш суреткердің рухы бұл қалаға талай-талай игі жақсылардың табанын тигізді. Неше мәрте келтірді. Тебірентті. Толқытты.
13-маусым күні Сәбит Мұқановтың мерейтойына орай жазба ақындардың республикалық мүшәйрасы өткізілді. Атап айтуымыз керек, бұл Қызылжар топырағында өткізілген тұңғыш мүшәйра. Оның жоғары деңгейде жақсы өткізілуіне облыс әкімі Қажымұрат Нағманов өзі тікелей араласты. Мүшәйраға бастан-аяқ қатысты.
Жыр додасына қатысқан ақындардың өлеңдерінде Сәбеңнің шығармашылық әлемін өлеңмен өрнектеу, ұлы тұлғаның жарқын бейнесін жасау, егеменді еліміздің тәуелсіз тұғырын ету, халқымыздың тарихы мен жүріп өткен жолын сараптай келе болашағына көз жүгірту басым болды.
Бас жүлде — «Волга» жеңіл автомобилін алматылық талантты ақын, бұған дейінгі көптеген мүшәйралардың жүлдегері Ғалым Жайлыбай еншіледі. Есләм Зікібаев бірінші орынға тіккен бәйгеге ие болды. Ал екі екінші жүлде астаналық Серік Тұрғынбеков пен алматылық Темірше Сарыбаевқа бұйырды. Үшінші орынды ақындар Жәркен Бөдеш, Бауыржан Қарабек және Тоқтарбек иеленді.
Сол күні Президент Нұрсұлтан Назарбаев Тәжістаннан Қызылжарға ұшақпен келіп жетті. Таңертең облыс орталығындағы жаңадан ашылған Сәбит Мұқанов атындағы қазақ музыкалық драма театрының тұсаукесеріне қатысып, сөз сөйледі.
Сәбит ауылында
Ақындар айтысы екі кезеңде өтті. Бірінші күні 13-маусымда облыстық мәдени орталықта 19 ақынның төрт жұбы іріктелген болатын. Ол іріктелгендер — Баянғали Әлімжанов, оның жерлесі көкшетаулық Құдайберлі Мырзабеков, павлодарлық Серік Құсанбаев, қостанайпық Әсия Беркенова, қарағандылық Аманжол Әлтаев, өскемендік Абаш Кәкенов, шымкенттік Ақмарал Лаубаева және астаналық Дәулеткерей Кәпұлы.
Қазіргі өтіп жатқаны ақтық айтыс. Сонымен, бірінші бас жүлдені көкшетаулық Құдайберді Мырзабеков жеңіл алып, «Жигули» автомобилін мінді. Екінші орынға Абаш Кәкенов ие болды. Баянғали Әлімжанов бұл жолы үшінші жүлдемен аттанды.
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 50 орынды Сәбит Мұқанов атындағы мектептің ашылуына қатысты. Бұрынғы мектепті Сәбит ағамыз осыдан отыз жыл бұрын көзі тірісінде өз қаржысына салдырған екен. Енді, міне, мына жаңа мектептің де дүниеге келуіне Сәбеңнің шапағаты тиіп отыр. Ол осы өңірдегі ең үлгілі білім шаңырағы болатын түрі бар. Он төрт кабинет, олардың ішінде компьютерлік сынып, кітапхана, спорт залы, тіпті, шағын буфеті де жұмыс істеп тұр. Мектептің ашылу лентасын Президент өзі қиды. Одан соң жазушының осы ауылдағы мұражайына соқты. Ол да кезінде Сәбеңге осы ауылға келгенде түсетін, жататын немере інісі Шәкен Мұстафаұлының үйі болған. Міне, 1990 жылдан бері жазушының мұражайы.
Президенттің лебізі
Өзінің алдыңғы буын арыстарымен бірге, кейіннен алыптар шоғыры атанған өзі тұрғылас классик қаламгерлерімізбен қатар Сәбит Мұқанов та XX ғасырдағы жас қазақ әдебиетінің іргетасын қаласты. Өз құрбыластары сияқты оның да араласпаған жанры кемде-кем. — деді Елбасы Н.Назарбаев. — Ол біздің әдебиетіміздің проза, поэзия, драматургиясы тәрізді сан алуан саласында өнімді еңбек етіп, қоғамдық қызметімен де, әдеби шығармаларымен де казақ халқының рухани көркемдік мәдениетінің жетілуіне күш-қәжырын аяп қалмаған, ат төбеліндей ғана аяулы санаткерлер шоғырының белді өкілі болып табылады.
Алдыңғыларды айтпағанда, өзі тұстас Мұхтар Әуезов, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин сияқты есімдермен сипатталатын бұл шоғырдағы Сәбит Мұқановтың орны туралы ойлана келсек, Виктор Гюгоның «Данте Гомерді жоққа шығармайды» дегенін еске алуымыз керек.
Халқына дәл Сәбит Мұқановтай кеңінен мәшһүр болған қаламгер сирек. Мұның сыры неде? Меніңше, бұл ең алдымен, Сәбеңнің қаламгерлік, шығармашылық тұғыры мен адамдық, азаматтық тұлғасының бөле-жарылмас бірегей тұтастығында және жалпыға бірдей анық айқындығында. Сәбеңнің сөзі мен ісінде алшақтық, ниеті мен әрекетінде қалтарыс болған жоқ. Адасса да, абырой арқаласа да халқына түсінікті болды. Халқымен бірге болды.
Бәйге
Бұл күні де қаз-қатар тігілген ақшаңқан киіз үйлер арасы сеңдей соғылған халық, ауыл үстінде қалықтаған ән мен жыр, бәйгенің түр-түрі болды: қыз жарыс, тай жарыс, дөнен жарыс, жорға жарыс. Бәйгеге еліміздің алты облысы мен жапсарлас жатқан Ресейдің Қорған облысынан келген жиыны 150-дей тұлпар қатысты. 17 шақырымдық аламан бәйгеде Солтүстік Қазақстан облысы, Айыртау ауданының шабандозы Сергей Гришенконың сәйгүлігі бас жүлдені — «Волга» жеңіл автомобилін жеңіп алды.
«Сәбең біздің қазақы рухымыз»
Кезінде қазақ әдебиетінің көп өкілдері европалық үлгі-үрдіске ұмтылып жатқанда, Сәбит Мұқанов ұлттық колоритімізді сақтап қалған қаламгер. Енді, міне, өзіміздің қазақи рухымызды қайта іздеп жатқан кезде Мұқанов қайтадан біздің алдымыздан шыға келеді де, кәдімгі темірқазық болып тұра қалды, — деп әңгімесін бастады Сәбиттанушы ғалым, жазушы, филология ғылымының докторы, Оңтүстік Қазақстан облысы әкімшілігінің жауапты қызметкері Құлбек Ергөбек.
Тағы бір нәрсе айтайын. Ол дұрыс шығар, бәлкім, бұрыс шығар. Сәбит Мұқанов, меніңше, бесіктегі баладан шал-кемпірге дейін еркін оқылатын жазушы. Әрине, Сәбеңнің алдында интеллектуалды, терең философ жазушылар да бар.
Мұқанов біздің ағартушы мектебіміз. Кез келген ұрпаққа он бір жылдық орта мектеп қандай қажет болса, Сәбит Мұқанов қазақ үшін сол он бір жылдық мектеп. Аттап өтіп кетуге болмайды.
Сәбит Мұқанов бұрын да қазақ халқымен бірге болған. Қазір де қазақ халқымен бірге, ертең де бірге бола береді деген ұғымдамын.
Мен—жарты ғұмырымды Сәбит Мұқановқа арнаған адаммын. Он үш кітап шығарған екенмін. Соның алтауы Мүқанов туралы. Әуел баста Мұқановқа Алла нәсіп етіп, тағдыр айдап келді. Алматыдағы мұражайының негізін қаласқан адамның бірімін. Оны мақтан тұтамын. Және сол сәттерден бастап Сәбеңнің архивін ақтардым да, өзіне ғана қатысты емес, қазақ халқының рухани өміріне, тарихына, тұтас мәдениетіне қатысты екенін көріп, білгеннен кейін қадалып, қалмай зерттедім. Ол үшін өкінбеймін. Сәбең менің тұрақты тақырыбым.
Мен —Сәбит Мұқановтың 80 жылдығына (Ғабит Мүсірепов бастап келген), 90 жылдығына қатысқан адаммын. Енді, міне, 100 жылдығына қатысып отырмын.
Тойға адам жәй келмеуі керек. Тартумен келуі керек. Мен бір том «Сәбит Мұқанов» деген кітап жазып тапсырғанмын. Бұл — жартылай лаборатория, жартылай өнегелі өмір сериясы. Деректі, дәйекті дүниелер. Ол кітап Құдай бұйырса 15—20 күн ішінде оқырманның қолына тиеді ғой деп ойлаймын.
Айтты — айтпады. Сәбең біздің қазақы рухымыз!
«Жаны жәннәтта болғай!..»
Қызылжар өңірінде басталған Сәбеңнің мерейтойына жазушының жары, 90 жасқа іліккен Мәриям апай қатысты. Ғасырмен құрдас дейтіндей емес, еншалла, әлі тың, сөзі сергек, көңілі көтеріңкі. Қашанда қаумалаған туыстары мен халық ортасында жарқылдап жүрді. Бәлкім, адами шынайы қуаныш, бақыт дегеніміз осы болар.
Міне, туған жерге келдік. Бұл Сәбиттің де, менің де туған жерім, — дейді Мәриям апай толғанып. — Қүдайға шүкір. Президент Нұрсұлтан Назарбаев арнайы ат басын бұрып, халық алдына шығып сөз сөйледі. Елдің рухын аспандатты. Осының бәрі мен үшін үлкен қуаныш, қарағым. Ел үшін де қуаныш! Елбасы әр жерге баруға қолы тие бермейді. Аруақты, рухты сыйлап келді. Бұған біз де үлкен алғыс, рахмет айтамыз. Әне, елдің жасы да, кәрісі де қоғадай жапырылып, тойлап жатыр… Қуаныш көп. Жүрекке сыймайды.
Сәбит жасай берсін! Бәлкім, оның рухы да келіп көріп жатқан шығар біздерді. Жаны жәннәтта болғай!
Сонымен Алматыда басталып, Қызылжар өңірінде жалғасын тапқан той аяқталды. Жазушылар мен журналистер және тойға келген меймандар тобы Қызылжарға қайтар жолда Жамбыл ауданының орталығы Пресновка селосына арнайы ат басын бұрды. Мұнда жазушы Иван Петрович Шуховтың музей-үйі бар. Бізді мұражайға жақындағанда қазақтың арнайы киімін киіп, атқа мінген адамдары нанмен, тұзбен қарсы алды. Ән шырқады.
Мұражайдың кіреберіс үлкен бөлмесінің сол жағында суретші Аманжоловтың «Кездесу» атты майлы бояумен салынған үлкен портреті ілінген. Онда Иван Шухов пен Сәбит Мұқановтың кездесу сәті бейнеленген.
Той бағдарламасы бойынша Мәриям апай бастаған жазушының туыстары Сәбеңнің туған жері Жаманшұбарға барып ас берді. Құран….
Міне, Қызылжар өңіріндегі той да аяқталды. Бірақ Сәбеңнің қазақ халқының жүрегіндегі рухани өмірі одан әрі жалғасуда. Менің есіме Қызылжарда өткен мүшәйрада бас бәйгені жеңіп алған Ғалым Жайлыбайдың Сәбең жөнінде толғаған өлеңінің бір шумағы оралды:
…Көктем көрген көңілдің сазын ұғар,
Ата жұртта Арыңның қазығы бар.
Сәбең деген — қазақтың кең даласы,
Өткелі бар,
Өрі бар,
Жазығы бар!..
Толымбек Әдірайым.
Сәбит Мұқанов туралы сөз
Қазақ әдебиетінің классигі, халық жазушысы, ақын, драматург, қоғам қайраткері, академик Сәбит Мұқановтың есімі ХХ ғасырдағы әдебиет әлемінің көрнекті тұлғалары қатарында құрметпен аталады.
Сәбит Мұқановтың балалық шағы Солтүстік Қазақстан облысының Есіл өңірінде өтті. Жастық шағында Омбыдағы мұғалімдер курсында, Орынбордағы жұмысшылар факультетінде, Мәскеудің қызыл профессура институтында білім алған.
Бірнеше жыл қатарынан Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы (1936-1937, 1943-1951), Дүниежүзілік Бейбітшілікті қорғау комитетінің мүшесі (1958-1969), Араб елдерімен Достық және мәдени байланыстар қоғамы Қазақ бөлімшесінің төрағасы (1965-1969)қызметтерін атқарды.
Сәбит Мұқановтың «Сұлушаш» поэмасы (1928), «Адасқандар» (1931), «Жұмбақ жалау» (1938), «Балуан-Шолақ» (1941), «Сырдария» (1948), «Өмір мектебі» (1953) роман-трилогиясы, «Аққан жұлдыз» (1967-1970) роман дилогиясы тек қазақ оқырмандарының ғана емес, шетелдік әдебиет сүйер қауымның да ыстық ықыласына бөленген шығармалар. Ал ғалым Сәбит Мұқановтың «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті» (1932), «ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихынан очерктер» (1941), «Жарқын жұлдыздар» (1966), «Халық мұрасы» (1974) атты еңбектері уақыт өткен сайын өзінің ғылыми құндылығын арттыра түсуде.
1978 жылы Алматыда С. Мұқановтың 1965-1973 жылдары тұрған үйінде әдеби-мемориалдық музей ашылған болатын. Содан бері музей-үйі ширек ғасырға жуық уақыт халыққа қалтықсыз қызмет көрсетіп келеді. 1999 жылы С. Мұқанов пен Ғ. Мүсіреповтің музей-үйлері әкімшілік-басқару жағынан біріктіріліп, қазір «С. Мұқанов пен Ғ. Мүсіреповтің мемлекеттік әдеби-мемориалдық музей кешені» деп аталады.
2000 жылы – Сәбит Мұқановтың, 2002 жылы – Ғ. Мүсіреповтің 100 жылдық мерейтойлары ЮНЕСКО- ның қолдауымен аталып өтілгені – қазақ әдебиетінің, мәдениеті мен өнерінің үлкен мерейі деп білеміз.
С. Мұқановтың 100 жылдығына орай Қазақстанда бірқатар мәдени жұмыстар атқарылды. Жазушының музей-үйі күрделі жөндеуден өткізіліп, экспозициясы жаңартылды. Алматыдағы С. Мұқанов көшесінің бойындағы скверде жазушыға ескерткіш-мүсін орнатылды. Солтүстік Қазақстан облыстық қазақ музыкалы драма театрына жазушы есімі берілді. Туған аулындағы орталау мектеп те С. Мұқанов атын иеленді. Астанада, Петропавлда, Бішкекте жазушының өмірі мен шығармашылығына арналған үлкен ғылыми-практикалық конференциялар өткізіліп, оның материалдары жеке-жеке кітап болып жарық көрді.
Жазушының 16 томдық шығармалар жинағы жетпісінші жылдары жарық көрсе, енді мерейтойына байланысты қабылданған Үкімет Қаулысымен шығармаларының 10 томдығын шығару қолға алынуда. 2001 жылы С. Мұқанов туралы естеліктер кітабы толықтырылып, жаңарып, екінші рет жарық көрді.
«Адасқандар» атты романы 1931 жылғы, алғашқы нұсқасы бойынша Астанадағы «Елорда» баспасынан, «Балуан Шолақ» аңыз романы Қытайдағы «Шыңжаң» баспасынан, ал «ХҮІІІ-ХІХ ғасырдағы қазақ әдебиеті тарихынан очерктер» атты ғылыми-зерттеу еңбегі 60 жылдан соң Алматыдағы «Арыс» баспасынан қайта жарық көрді. Кеңес өкіметі кезінде жазушының бұл кітабы байшыл, ұлтшыл ақын-жазушыларды мадақтады деген сылтаумен назардан тыс қалдырылған болатын.
Музей кешені ЮНЕСКО-ның қолдауымен 2002 жылы 28 ақпанда Алматыдағы «Ғалымдар үйінде» «С. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов – қазақ әдебиетінің классиктері» атты халықаралық ғылыми конференция ұйымдастырды. Осы тұста «Өмірбаяндық өрнектер – Автобиографические эскизы» атты қызықты кітапты құрастырып, конференцияға қатысушыларға тарту етті. Конференция материалдары да кітап болып шықты.
С.Мұқанов туысқан елдер әдебиетінің шын жанашыры болып, белгілі қаламгерлермен қоян-қолтық тығыз творчестволық қарым-қатынас жасаған жазушы. Оның кітаптары әлем халықтарының тіліне аударылған екен. Музей қорында сақталған хаттар мен телеграммалар, кітаптардағы қолтаңбалар шертер сырлар да әр алуан. Біз орыс жазушылары Алексей Толстойдың, Самуил Маршактың, Леонид Леоновтың, Александр Фадеевтің, Анатолий Ивановтың, Галина Серебрякованың, Федор Панферовтың, Алексей Брагиннің, Петр Проскуриннің, украин Максим Рыльскийдің, Дмитрий Гриньконың, Вадим Собконың, қырғыз Шыңғыс Айтматовтың, Түгелбай Сыдықбековтің, литван Ионас Шимкустың, Эдуардас Межелайтистің, белорусь Петрусь Бровканың, азербайжан Сүлейман Рагимовтың, ұйғыр Зия Сәмәдидің, өзбек Мирмухсин мен Ғафур Ғұламның, башқұрт Сайфи Құдаштың, авар Расул Ғамзатовтың, татар Мұстай Кәрімнің,, т.б. Сәбит Мұқанов туралы жылы лебіздерін, достық көңілдерін, бауырмал ыстық ықыластарын әрдайым еске алып отырамыз.
Қазақстан Жазушылар одағы, ҚР ҰҒА-ның М.Әуезов атындағы Әдебиет институты, С.Мұқанов пен Ғ.Мүсіреповтің мемлекеттік әдеби-мемориалдық музей кешені қазақ әдебиеті классиктерінің еңбектерін, әдеби мол мұрасын насихаттауда көп жұмыстар жүргізе бермек. С.Мұқанов шығармалары қазірдің өзінде ХХ ғасырдан ХХІ ғасырға батыл қадам басты деп сеніммен айта аламыз. Оның өмірі мен шығармашылығы мектеп және жоғары оқу орындарының бағдарламаларына енген. Жекелеген кітаптары Қазақстан және шетелдік баспалардан қайта басылып шығуда.
Осы ретте Мәскеуде, Сәбеңнің талай достарымен қауышқан осынау қара шаңырақта – қазіргі Халықаралық жазушылар одақтарының бірлестігі үйінде ұйымдастырылған Сәбит Мұқановты еске алу кешіне шақырғандарыңызға ілтипатты рахметімді айтамын.
2003 ж.
Қайырбеков, Ә. Сәбит Мұқанов туралы сөз /Ә. Қайырбеков //Тұлғалар тағылымы.- Алматы: «Айғаным», 2014.- Б. 42-45