Өмірбаяны
Сәбит Мұқанов 1990 жылдың 26 сәуірінде (ескі стиль бойынша 13 сәуір) Петропавл уезінің Таузар болысы Ақмола губерниясында Жаманшұбар деген жерде (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданы, Сәбит ауылы) шағын Дос көлінің жағасында орналасқан кедей ауылда, малшы батырақтың отбасында туған.
Сәбиттің балалық шағы
«Өмір мектебі» трилогиясында Мұқанов өзінің отбасы, туған жері туралы толық баяндайды: «Шіркін, Дос, балалардың шын досы едің-ау сен!… Балалық шақта сенің жағаңда өткізген сол бір қызық күндер күні бүгінге дейін көз алдымда нақ сол бейнелерімен жарқырайды да тұрады!… Сол бір күндер есіме түскенде, мен сені аса аңсап сағынам, Досым!…»». Ата-баба жеріне, ана тіліне деген сүйіспеншілік – С.Мұқановтың өмірі мен шығармашылығында басты орын алады.
Жеті жасында әкесінен айрылып, бір жылдан кейін анасы дүние салады. Сәбит жетім қалады. 1918 жылға дейін байлардың малайы болады. 8 жасынан ауыл молдасынан оқып, хат таниды.
Бала кезінде көрген жетімдігі оның өмірлік тәжірибесін байытады. Он бес жасынан бастап ол өлең жаза бастайды. Сәбитке халық ақындары қатты әсер еткен, бірде бала Сәбиттің қолына Абайдың 1909 жылы жарық көрген өлеңдер жинағы түседі. Сол кезден бастап ол ақын болуды армандайды. Сәбиттің алғашқы өлеңін қашан жазғанын айту қиын. Ол суырып салма қабілеті бар бала ақын болатын. Жас кезінен айтыстарға қатысып, ауыл кештерінде көңілді, әзіл өлеңдер құрастыратын.
Оқыған жылдары. Шығармашылық жолының басы
Жазушының саналы шығармашылығының басы тарихи оқиға – Октябрь революциясына қатысты. Қазақ зиялы қауымының ілгерішіл көзқарасты өкілдері Ш.Төлегенов пен Х.Махметовпен қарым-қатынасы оның әдеби және саяси танымын кеңейтті.
1918-19 жылдары ол Омбыда мұғалімдер курсында оқыды, оны бітіріп шыққаннан кейін ауылда мұғалім болып жұмыс істеді.
Өз замандастары қатарлы Сәбит те үнемі қоғамдық оқиғалардың қайнаған ортасында болып, жаңа өмірді қолдады. Оның бұл кезеңі Петропавл қаласына байланысты.
1919-22 – Қазақстандағы Азаматтық соғысқа қатысты, Ақмола губерниясының Мемлекеттік басқарма комитетінің төтенше әскери бөлімі жауынгері болды, РКП (б) Петропавл губерния комитетінде нұсқаушы болып істеді.
1922-26 жж. С.Мұқанов Орынбордағы жұмысшылар факультетінде оқыды. Сол жерде Сәкен Сейфуллинмен кездеседі. Сәкен досына нақты шешім қабылдап, кәсіби жазушылыққа бет бұруға көмектеседі. 25 жасында С.Мұқанов бірқатар қазақстандық облыстық газет-журналдардың редакторы, ал 1926-27 жж. Петропавлда шығатын «Бостандық туы» және «Кеңес ауылы» газеттерінің жауапты хатшысы болды.
Мұқанов шығармашылық қызметін ақын ретінде бастады. Ақынның революциядан кейін бірден жазылған алғашқы туындыларында (“Жалшының зары”, “Шығар күнді”, “Батырақ” поэмасы) надандық пен ауыл қараңғылығынан босаған халық арманы жырланады. Кедейліктің салдарынан білім ала алмағанына өкініш білдірген ақын, жастарды оқуға шақырады.
Жазушының сол жылдары жазған көптеген өлеңдерінің кейіпкері – кедей Шоқпыттың жинақталған бейнесі.
Мұқановтың алғашқы жинағы 1926 жылы жарыққа шықты. Одан кейінгі жылдары «Батырақ», «Жетім қыз», «Октябрь өткелдері» жинақтары шықты.
«Батырақтан «кейінгі екі жылдық жұмысының нәтижесі өлең түрінде жазылған “Сұлушаш”романы болды. Бұл роман 1928 жылы жеке кітап болып басылып шығып, автордың да, бүкіл қазақ поэзиясының да маңызды жетістігіне айналды. Ақын Н.Сидоренконың аудармасы – ең үздік аудармалардың бірі. 1949 жылғы басылымында «Өлеңмен жазылған повесть » деп аталған. Романның сюжеті әлеуметтік келеңсіздіктер мен феодалдық салт-дәстүрдің құрбаны болған Алтай мен Сұлушаштың қайғылы махаббаты туралы халық аңызы негізінде құрылған. Алтай – батырақ, атақты байдың қызы Сұлушашты сүйеді, алайда олардың арасында әлеуметтік теңсіздік шыңырауы бар.
1930 жылы С.Мұқанов Мәскеуге тіл институтына оқуға жіберіліп, 1931 жылы Мәскеудегі Қызыл профессура институтының әдебиет бөліміне ауысады. Институтты бітіргеннен кейін 1936 жылы Алматыға оралып, 1951 жылға дейін аздаған үзіліспен Қазақстанның кеңес жазушылары одағы басқармасының төрағасы болады да, 1951 жылдан еркін шығармашылық жұмысқа бет алады.
30-жылдары С.Мұқанов шығармаларының тақырыбын кеңейтіп, поэмаларына халық еңбегі тақырыбын арқау етеді.
1936 жылы челюскин жорығына арнап жазған «Ақ аю» поэмасы жарық көреді. Поэманың негізгі шиеленісі – адам мен табиғат. Арктиканың мұз құрсауына оранған челюскиндықтар сұрапыл апатпен күресіп, табандылық танытады. Кезінде поэма табиғатты бағындыру мен оған деген сүйіспеншілік идеясын насихаттай отырып, кеңінен танымал болды.
Жазушы Ұлы Отан соғысы жылдарында
Ұлы Отан соғысы жылдарында оның поэзиясы фашизмнің айуандығын әшкерелеп, жаумен күрескен халық ерлігін асқақтатты. Соғыс лирикасы туралы айта отырып, “ “Майданға хат”, “Халық батыры Амантай”, “Фашизмнің ажалы” сияқты өлеңдеріне тоқталуға болады.
30-шы жылдары С.Мұқанов прозаға ден қойды. 1935 жылдан 1956 жылға дейін Мұқанов “Теміртас”, “Есіл”, “Ботагөз”, “Өмір мектебі” (екі кітап), ”Сырдария” (1948 ж.), “Тыңдағы толқындар” романдарын, “Достар”, “Балуан Шолақ” (1942 жылы шықты да, кейін өңделіп, «Таңдамалы шығармалардың» 6 томына енгізілді), “Бақташының баласы” повестерін, “Бәйге”, “Дайыр Тасыбеков”, “Екі күн”, “Алтын бала” және т.б. әңгімелер жазды.
Мұқанов шығармашылығына бір ерекшелік тән – ол өмірдің ортасында болуға, материалды өмірден алуға тырысты. Сондықтан әлсіз шығармаларының өзінде де ақиқат өмірдің үзігі бар.
«Теміртас» романы 1935 жылы «Бірінші кітаптың соңы» деген белгімен жарық көрді. Роман оқиғалардың бастапқы даму кезеңін ғана суреттейді, көп кейіпкерлері толық сипатталмайды, сондықтан романның көлеміне қарамастан аяқталған шығарма деп қарастыруға болмайды.
1938 жылы жарық көрген «Есіл» романын тақырыбы жағынан «Теміртас» романына пролог деп санауға болады, бірақ ол да аяқталмаған, романда азаматтық соғыс кезеңі суреттеледі.
Мұқановтың алғашқы ірі эпостық шығармасы – «Адасқандар» романы бірінші рет 1931-1935жж. шықты. 1935 жылы романның орыс тіліне аудармасы «Сын бая» деген атпен жарық көрді.
20 жылдан кейін Мұқанов кітабына қайта оралды.
Келесі шығармасы – «Ботагөз» романы – автордың ірі шығармашылық жетістігі болды. Материал жинау кезеңін қоса алғанда, романды жазуға он бес жыл жұмсады. Материалдарды жинауға 1923 жылы кірісті.
Тікелей роман бойынша автор 1935 жылдың басынан 1938 жылдың қыркүйек айына дейін – төрт жылдай жұмыс істеді. Кітап алғаш рет 1938 жылдың аяғында «Жұмбақ жалау»деген атпен жарық көрді, кейін 1957 жылы «Ботагөз» деген атпен шықты. 1946 жылы роман Алматыда орыс тілінде басылып, 1949 жылы Мәскеуде қайта басылып шықты.
«Ботагөз» романының сюжеті жағдайға байланысты қосыла алмай, бірақ бір-біріне шексіз адал қыз бен жігіт туралы халық поэмаларының сюжетіне ұқсас.
«Ботагөз» романы Мұқанов шығармашылығына ғана емес, 30-шы жылдардағы тұтас қазақ әдебиетінде де елеулі орын алады.
Қазақ прозасындағы маңызды шығармалардың бірі – Мұқановтың «Сырдария» романы. Романның бірінші басылымы 1948 жылы жарық көрді, орыс тілінде Л.Соболевтің аударуымен 1951 жылы «Знамя» журналында басылып шықты.
С.Мұқановтың шоқтығы биік шығармасы – «Өмір мектебі» трилогиясы, бұл шығармасы үшін жазушы Абай атындағы мемлекеттік сыйлыққа ие болды. Бұл оның 30 жылын сарп еткен қорытынды шығармасы болды. Роман жеке новеллалар түрінде 1930 жылы басылып шықты, ал 1941 жылы Алматыда «Өмір мектебі» повесінің бірінші кітабы қазақ тілінде жарыққа шықты. Кітап орыс тілінде (В.Шкловскийдің қысқаша аудармасы) 1947 жылы Мәскеуде шықты. 1952 жылы сол томын И.Шухов орыс тіліне аударды, бірақ «Школа жизни» деп аталып, кейінірек бұл аударма «Школа жизни» трилогиясының бірінші томына – балалық шағы туралы кітапқа айналды. Трилогияның екінші томы жазушының жастық шағына, үшінші томы – «Есею жылдары» (1966 ж.) 30-шы жылдардың ортасына дейінгі өмірін қамтиды.
1968 жылы С.Мұқановтың «Өмір мектебі» трилогиясы Қазақ КСР-інің Мемлекеттік сыйлығын иеленді.
Мұқанов – драматург
С.Мұқановтың поэзиялық және прозалық шығармаларына талдау жасай отырып, оның драматургия мен сын саласындағы туындыларына тоқтамай кету мүмкін емес. 1955 жылы С.Мұқанов «Шоқан Уәлиханов» (1955 ж.) тарихи драмасын жазды. Бүгінгі күнге дейін республика театрларының сахналарынан түспей жүрген пьеса дамып келе жатқан қазақ драматургиясының жетістігі болды. Мұқановтың келесі сахналық туындысы «Сәкен Сейфуллин» пьесасының да айы оңынан туды. Автор театр репертуарына тарихи шындыққа негізделген шығармалар ұсынып қана қоймай, қазақ әдебиетінің көркем галереясын Шоқан Уәлиханов пен Сәкен Сейфуллиннің шебер жасалған образдарымен толықтырды.
«Шоқан Уәлиханов» пьесасы Шкловскийдің аударуымен «Нить Ариадны» деген атаумен 1945 жылы Мәскеуде басылып шықты.
Келесі жылдары автор пьесаны қайта жазып, 1955 жылы қазақ тілінде басып шығарды. Жазушы қазақтан шыққан бірінші ғалым, ағартушы, демократ – Шоқан Уәлихановтың өмірбаянын, әдеби және қоғамдық қызметін жиырма жыл егжей-тегжейлі зерттеді. Ол Қазақстан көлемінде ғана емес, бүкіл Ресей көлемінде де танымал қайраткер болды.
С.Мұқановтың пьесасында Шоқан Уәлиханов қазақ халқын ілгерілетуге, орыс және әлем әдебиетіне жанастыруға, экономикалық, саяси, рухани өрлетуге талпынған ірі қоғам қайраткері ретінде бейнеленген.
1955 жылы пьеса Қазақстанның бірқатар облыстық театрларының сахналарында қойылды. 1957 жылы Қазақ КСР-інің Мәдениет министрлігі бірінші рет драма театрларының республикалық байқауын өткізді. «Шоқан Уәлиханов» тарихи драмасының қойылымы үшін Н.Погодин атындағы Солтүстік Қазақстан облыстық драма театры 1 дәрежелі дипломға ие болды. Еңбегі сіңген әртіс А.П.Рогальский Қазақ КСР-інің халық әртісі атағына, А.П.Александрова – республикамыздың еңбегі сіңген әртісі атағына ие болды.
Спектакль көптеген жылдар бойы театр афишасының сәніне айналды. Отыз жылдай уақыт өткеннен кейін, 1986 жылы Семей сазды-драма театрының бас режиссері Е.Обаев Погодин атындағы облыстық драма театрының сахнасында «Шоқан Уәлиханов» спектаклін қойды.
Пьеса Петропавлда ғана емес, жазушының туған жері Сәбит ауылында да, Мәскеуде, Иванов қаласында, Карабихада өткен Некрасов оқуларында да сәтті өтті.
Біздің театрымыздың сахнасында С.Мұқановтың «Светлая память», «Ботагөз», «Қашғар қызы» сияқты туындылары қойылды. Жазушы театр ұжымымен жиі кездесіп тұратын.
Сәбит Мұқанов үнемі өз халқының тарихи даму кезеңдері, дүние жүзі тарихынан алатын орны мен маңызы сияқты мәселелерге қызығушылық танытқан. Көптеген жылдар бойы Мұқанов қазақ ғалымы, ағартушы Шоқан Уәлихановтың өмірі мен қызметін зерттеумен айналысты. Шоқан Уәлихановтың шығармашылығын ғылыми тұрғыдан зерттегені үшін Қазақ КСР-і Ғылым академиясының академигі С.Мұқанов Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлықпен марапатталды. 1967 жылы және өмірінің соңына дейін жазушы Шоқан Уәлихановқа арналған «Аққан жұлдыз» роман-дилогиясын жазумен айналысты. 1-ші кітабында (1967 ж.) Шоқанның дүниеге келуі, оның балалық шағы, Омбыдағы Кадет корпусында оқығаны жөнінде, 2-ші кітабында (1970 ж.) – Шоқанның генерал-губернатор Гасфорттың адъютанты болып қызмет кеткен кезі мен ағартушылық-демократиялық қызметі туралы баяндайды. Роман аяқталмай қалды.
Тың жерлерді игеру жылдары
С.Мұқанов үнемі халықтың ортасында болып, оның қайғысы мен қуанышын бірге бөлісетін. Ол жиі республиканың шалғай түкпірлеріне барып тұратын. Оның очерктері Қарағанды шахтерлеріне, мал өсірушілерге, тың игерушілерге, ғылым мен өнер қызметкерлеріне арналған.
Мұқановтың еңбек адамдары туралы очерктері көлемді «Саяхаттар» атты кітабын құрады. Мұқановтың әдеби қызметінің өте маңызды бір ерекшелігі бар: ол үнемі алдыңғы шепте болды, жаңа тақырыптарға қалам сілтеді. Осылайша, Қазақстанда тың жерлерді игеру тақырыбын алғаш болып тілге тиек еткен де Сәбит Мұқанов болатын. Мұқановтың тың игерушілер туралы көптеген очерктері республикалық газет-журналдарда жарияланып, жеке кітап болып та басылып шықты. (“Туған жердің тыңында”, 1955 ж. , т.б.)
С.Мұқановтың публицистикалық шығармалары (“Тыңда тұнған байлық” (1957). “Алыптың адымдары” (1959) атты жинақтарға енді.
1969 жылдың 14 қаңтарында жерлесіміз Владимир Александрович Шаталов басқарған «Союз-4» ғарыш кемесі орбитаға шығарылды. Ғарышкер 1927 жылы 8 желтоқсанда Солтүстік Қазақстан облысының Петропавл қаласында дүниеге келген. Жазушы осы оқиғаға байланысты«Шаталов – менің жерлесім» өлеңін жазды.
Мұқанов – қоғам қайраткері
Сәбит Мұқанов республикамыздың жазушылар ұйымын құруға және нығайтуға көп үлес қосты, бірнеше жыл қатарынан Қазақстанның Жазушылар одағын басқарды, ал 1934 жылдан ҚСРО Жазушылар одағының басқарма мүшесі болды. Ол республикамыздағы әдебиеттану ғылымын бастаушылардың бірі болды, қазақ совет әдебиетінің көптомдық тарихын құрастыруға белсенді атсалысты. Ол қазақ әдебиеттану ғылымы мен сынының қалыптасуына айтарлықтай ықпал еткен бес жүзден астам мақалалардың, монографиялардың авторы.
С.Мұқанов қоғамдық жұмыспен көп айналысты, Кеңестік әлемді қорғау комитетінің мүшесі болды, бірнеше рет Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің депутаты болып сайланды. Жазушының қазақ әдебиетін дамытуға қосқан үлесі мемлекет тарапынан жоғары бағаға ие болды. С.Мұқанов екі Ленин орденімен, екі Еңбек Қызыл ту орденімен және «Құрмет белгісі» орденімен марапатталды. Оның «Өмір мектебі» трилогиясы 1968 жылы Қазақ КСР-інің Мемлекеттік сыйлығына ие болды.
Жазушы 1973 жылы 18 сәуірде Алматыда дүние салды.
С.Мұқанов туған жерінде, Солтүстік Қазақстанда
Солтүстік Қазақстан облысы – Сәбит Мұқановтың туған жері.
Ол өзінің туған өлкесін сүйді, жерлестерімен байланысын үзбеді, туған өлкесіне жиі келіп тұрды. Сәбит Мұқанов Қазақ КСР-інің Жоғары Кеңесіне Солтүстік Қазақстанның атынан депутат болып сайланды. 1966 жылы Қалалық Кеңес атқару комитетінің 04.11.1966ж. №776 шешімімен ерен еңбегі, белсенді қоғамдық қызметі үшін жазушы Сәбит Мұқановқа «Петропавл қаласының Құрметті азаматы» атағы берілді.
Қазақ КСР-і Министрлер Кеңесінің 1973 жылдың 29 мамырындағы «С.Мұқановты мәңгі есте сақтау туралы» қаулысы бойынша Солтүстік Қазақстан облыстық кітапханасын, Петропавл қаласындағы №32 мектепті, Жамбыл ауданының «Майбалық» астық кеңшарын С.Мұқанов атымен атау туралы шешім қабылданды.
1973 жылы Петропавл қалалық еңбекшілер депутаттарының Кеңесі атқарушы комитетінің“Облыстық кітапхана жанында Сәбит Мұқанов бюстін орнату туралы» шешіміқабылданды.1990 жылы жазушының 90 жылдығына орай Мир және С. Мұқанов көшелерінің қиылысында шағын бақ ашылып, Сәбит Мұқановтың қола мүсіні орнатылды. 1996 жылы қараша айында мүсін С. Мұқанов атындағы облыстық кітапхананың жанына көшірілді. 1973 жылы Петропавл қалалық еңбекшілер депутаттарының Кеңесі атқарушы комитетінің 23.05.1973ж. «Карағанды көшесінің атауын Сәбит Мұқанов көшесі деп өзгерту туралы» Шешімі қабылданды. 1975 жылы ҚКП Солтүстік Қазақстан обкомы, облыстық атқару комитеті бюросының 30.12.75ж. «С. Мұқановқа Жамбыл ауданында, туған жерінде ескерткіш орнату туралы» қаулысы қабылданды.
2000 жылдың 13 маусым күні қазақ әдебиетінің көрнекті шебері С.Мұқановтың 100 жылдығына арналған шаралар өтті. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев шараның ең құрметті қонағы болды. Осы күндері Президенттің қатысуымен қазақ сазды-драма театрының ашылу салтанаты өтті. Солтүстік Қазақстан облыстық сазды-драма театрына Сәбит Мұқанов есімі берілді.
Сәбен туралы сөз
Газетіміздің өткем санында хабарланғанындай, «Мұқановтың есімі облыс жылнамасында» деген тақырыппен осы аттас облыстық кітапхана акция жариялады. Ғасырлық тойы биыл атап өтілетін даңқты жерлесіміздің өмірі мен шығармашылығына қатысты дүниеліктер жимау мақсатынан туындаған шара бұл.
С. Мұқановтың осы кітапханадағы әдеби-мемориаллық бөлме –мұражайы әйгелі жазушының 80 жылдық мерейтойы кезінде ашылған болатын. Ішінде жазушының көк кітаптарынан басқа ештеңе жоқ еді. Енді қарасаңыз, мұражайдың әсем безендірілгендігін көресіз. Аялай бөлме айнала толтырылыпты. Алайда экспонаттар таздың шашындай селдір екен. Ең өкініштісі – Сәбеңдікі дегендер жоқтың қасы. Әрине, «Жоққа жүйрік жетпейді». Алматыдағы жазушының мұражайы экспонаттар жағынан көмектесе алмаса, басқаларды қалай даттарсың?! Miнe, мұндай жағдайда жоғарыда аталған акцияның ұйымдастырылуы, сөз жоқ, табылған ақыл. Негізінен газет қиындылары мен фотосуреттерден құралған шағын мұражай енді толықтырыла түсуге тиіс.
Бұл акння осы бөлме-мұражайда жуырда өткізілген кездесудсн басталды. Оған Сәбеңмен тікелей тілдескендер немесе оның шығармашылығын насихаттаған аламдар шақырылған еді. Кездесуде бірінші болып ұзақ жылдар облыс мәдениетін басқарған С. Уақбаев сөз алды. Жазушы жылда туған жеріне келген сайын онымен бірге парағын болған бұл кiсі мол естелігінің бір-екі парағын ғана баяндап бергендей көп көсіле қоймады. Ол, әсіресе, осы кітапхананың салынуына Сәбеңнің зор еңбек сіңіргендігін баса айтты.
Зейнеткер С. Пресняков та нақ осы мәселенің қалай шешім тапқандығына егжей-тегжейлі тоқталды. Бұл мәселе облысымыздан Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланған С. Мұқановқа сайлаушылар аманаты ретінде жүктеліпті. Депутат-жазушы болса аманаттың мүлтіксіз жүзеге асырылуына аянып қалмапты. Әттең, өз есімімен аталған кітапхананың салтанатты жағдайда ашылуын көругс оның ғұмыры жетпейді: Сәбең 1973 жылы сәуірде көз жұмды, ал кітапхана мамырда ғана пайдалануға берілді. Десе де даңқты жазушының өшпейтін аты қалды: кітапхана Сәбеңнің есімімен аталады. Қатары қалың оқырмандар кітанхананың атауын ықшамдап, ыңғайлы түрде «Мұқанов» деп қана атайтын жазушының есімі күн сайын емес, сағат сайын ауыздан түснейді.
Кездесуде «Солтүстік Қазақстан» газетінің бас редакторы Б. Мұстафин газет редакциясында жазушымен өткізілген кездесулер, омың жас қаламгерлерге әкелік қамқорлығы хақында әңгімелеп берді. Облыстық мәдениет басқармасының бастығы болын істсген Е. Жолболдин, осы кітапхананың бұрынғы директоры В. Кашемирова, облыстық мемлекеттік мұрағаттың қызметкері М. Мелехин және басқалары әйгілі жазушының өмірі мен шығармашылығына қатысты жан-жақты сөз қозғады.
Жоғарыда айтылғанындай, аталмыш акция шеңберінде өткзілген бұл кездесудің бір мақсаты жазушы туралы материалдар жинауға кірісу екендігі айтпаса да түсінікті еді. Өкінішке , орай, кездесуді жүргізген кітапхана кызметксрі Ю. Пискунова: «Міне, көрініздер»,- деп үш фотосуретті ғана ұсынды. Бұған қарағанда, бұл акцияға әлі де мән беріле қоймағаны анғарылып қалды. Сәбеңді көрген адамдар біздің облысымызда мыңдап саналады. Ендеше Сәбеңе қатысты жәдігерлер, көп болуға тиіс. Ондай дүниеліктср мындардың көз алдында болатын мұражайдан орын тапса кұба-құп.
Менің өз басым бұл кездесуде, сөз алудан бас тарттым. Оның орнына 1967 жылы Сәбит Мұқановтың өзі маған қолтаңбасын жазып берген «Шыңнан шыңға» деп , аталатын жазушының өлеңдер жинағын кітапхананың мұражайына сыйға тартгым. 33 жыл боны көп кітаптардың арасында, ешкімнің көзіне түспей елеусіз жатқан мұндай кітаптың орны, әрине. мұражай. Рас, қимасым еді, қымбатым еді…
Міне, осындай жәдігерлер, меніңше, бірсыпыра адамдарда бар. Соларды кітапханадағы мұражайға әкеліп берңіздер. Көзден кетсе де, коңілден кстпеген Сәбеңнің, бейнесін толықтыра түсудің бірден бір мүмкіндігі, міне, осы. Ендеше «Мұқановтың есімі облыс, жылнамасында» акциясына, қатысыңыздар, әлеумет!
Б. ҚОЖАХМЕТОВ.
______________________________________________________________
Қожахметов Б. Сәбен туралы сөз : [Сәбит Мұқанов]. / Б. Қожахметов // Солтүстiк Қазақстан. – 21 қаңтар 2000.
Жалынды жастар
Жақында облыс орталығында кезінде Қазақстан комсомолының бірінші хатшысы болған, саяси қуғын-сүргін құрбаны Қайсар Тәштитовке ескерткіш тақта орнатылды. Қазақ жастарының болашағы үшін күрескен қайсар азамат туралы қазақтың әйгілі академик-жазушысы Сәбит Мұқанов осыдан жарты ғасыр бұрын “Лениншіл жас” газетінде мақала жариялаған екен. Қоғамдық өмірге ерте араласқан, оның ішінде Қызылжар өңірінің дамуына еңбегі сіңген азаматтардың бірі – Қайсар Тәштитов туралы жерлес жазушының мақаласын оқырман назарына ұсынып отырмыз.
Қоғамдық істерге араласа бастаған шағымда комсомолдық жаста болған мен бұл ұйымның мүшелігіне кірген жоқпын. Он тоғыз жасымда бірден партия қатарына өттім. Бірақ Советтік Қазақстанның өмірінде мен комсомол қайраткерлерінің көбімен танысып, кейбірімен істес болдым да.
Республиканың 50 жылдық торқалы тойы тұсында сол қайраткерлердің кейбіреулерін бүгінгі жастарға таныстырудың артықшылығы болмас деп ойлаймын.
Қызылжарда (Петропавл) Хафиз Базарбаев дейтін жігіт болды. Ол осы қаладан шыққан тұңғыш комсомол еді.
Біздің Ұлы Отанымызда комсомол ұйымы 1918 жылдың күзінен ұйымдаса бастады ғой. Соның Қызылжардағы ячейкасын алғаш ұйымдастырушысының бірі Хафиз, өзі қаланың төңірегіндегі былғары заводының жұмысшысы Базарбайдың семьясында туған. Февраль революциясы болған жылы Хафиз 17 жаста еді. Сол жасына қарамай, Қызылжарда ұйымдасқан Совдеп ісіне араласып, белсенділік көрсеткен. Комсомол қатарына кіргенге дейін ол Қызылжар большевиктерінен үлкен саяси тәрбие алған. Осындай комсомолдық қызу істе жүрген Хафизді 1921 жылдың басында Советке қарсы күресіп жатқан кулактар мен байлар ат құйрығына сүйретіп, ауыр азаппен өлтірді.
Қызылжарда Базарбаев атына қойылған көше де бар еді, кейін белгісіз себеппен ол өзгертілген. Хафиз өлтірілгенмен, комсомол ұйымы Қызылжардан жойылып кеткен жоқ. Бұл қалада қазір комсомол ұйымының мүшелері мыңдап саналады. Солардың бәрі де ер ағалары Хафиз Базарбаевты есінде мәңгі сақтайды.
Хафиздан кейін менің есімде берік сақталып қалған комсомолдың бірі – Мұхаметжан Айтпенов. Бұл Сәкен Сейфуллиннің “Тар жол, тайғақ кешу” деп аталатын кітабындағы Мұхан Айтпеновтың баласы. Сәкеннің сипаттауында Мұхан бірде алашордаға, бірде большевиктерге ауытқып жүретін толқымалы адам болғанмен, оның баласы Мұхамеджан өте өткір және табанды комсомолдардың бірі еді.
Сол Мұхаметжан 1920 жылдың басында Омбы қаласынан Қызылжарға келіп продразверстка жұмысына қатынасты. Продотряд саналатын бір топ біз Қызылжар уезінің батыс жақ болыстарына бірге аттанғанда Мұхаметжан ішімізде болды. 1918 жылы Омбыда көргенімде ол гимназияда оқып жүретін талдырмаш жасөспірім еді. Содан кейінгі бір жарым жылдың ішінде бойы биіктеп, мұрты тебіндеп қалған екен. Орыс мектебінде тәрбиеленіп, орыс жастарының ғұрпымен өскен ол қазақ тіліне шорқақ және аз сөйлейтін, мінезі тұйық жігіт болған екен. Азық-түлік жинау жұмысында жасандық жасамай, өзі жұмсалған Аққұсақ болысында міндетін ойдағыдай орындады. Соған өшіккен байлар мен кулактар 1921 жылғы көтерілісінде оны да айдалада шапқылаған атпен сүйретіп өлтірген.
Қызылжардан шыққан алғашқы комсомолдардың ішінен бірталай жыл қызмет жасап, Отанына, еңбекші еліне көп еңбек сіңірген комсомолдың біреуі – Қайсар Тәштитов. Ол менен төрт жас кіші еді. Біз онымен 1922 жылы Қызылжарда “Қазақ-татар клубының” сауық кешінде таныстық. Күн сайын болатын мұндай кештерді ұйымдастырушылардың біреуі Қайсар екен. Ол кездегі Бейнетқор болысының Қарағаш аталатын ауылынан жуықта ғана келген екен.
Жиырма бес жасына дейін Қайсардың бойы шарғалау боп өсті. Сондықтан мен танысқан шақта жасы 18-ге жеткен, бойына қарағанда 13-14 жастағы бала ол өте пысық және өткір болып өсіпті. Комсомол ұйымына 21 жылы түскен ол ауыл арасында да бірталай қызмет атқарып, Қызылжарға шыныққан комсомол болып келіпті. Сол күннен бастап уездік комсомол комитетінде қызмет атқарған Қайсар қала мен ауылдар арасында жүргізілген саяси және мәдени жұмыстардың бәріне де белсене араласып, талай жауапты істерді атқарған кісі.
Қайсармен 1930 жылы Алматы қаласында кездескенде ол Қазақстанның басқарушы партия ұйымы – крайкомның баспасөзді меңгеретін секторында бастық екен. Бұл кезде бұрын күлегештеу ойыншы бала салмақтанып, байсалды сөйлейтін, жауапты басшы қызметкер болып алыпты.
Осы кезде бұрынғыдан да жақсы танысып араласып та кеттік. Оның жұбайы Сағадат келініміздің қолынан тәтті тағамдар да іштік. Қайсарды жақсы көріп алғандықтан, мен өзімнің “Сұлушаш” аталатын поэмамның басты бір геройын Қайсар деп атағам.
1931 жылдан кейін Қайсармен тағы да біраз уақыт бөліндік. Мен Москваға оқуға кеттім де, ол республикадағы қызметінде қалып қойды. Содан 1935 жылы қайта табыстық. Қайсар Тәштитов бұрынғыдан да салмақтанып, байсалданып кетіпті. Ол 1933 жылдан бастап Қазақстан комсомол ұйымының жоғары органы крайкомолда бірінші хатшы және 1934 жылдан Қазақстан Орталық Комитетінің мүшесі болып қызмет істейді екен. Қайсардың бұған дейінгі социалистік құрылысқа сіңірген еңбегі де ұлан-байтақ. Сонысына қарамай ол енді спорттың істерімен де шұғылдану ниетіне кірісіпті. Сол мақсатын орындау жолында ол 1936 жылы биіктігі 4300 метр болатын Алматы шоқысына көтерілуді ұйымдастырып, сол шоқыға комсомол атын берген. Одан кейін комсомолдың аймақтық крайком комитетінің ұйғаруымен, Қайсардың басшылығымен комсомолдар Тянь-Шаньның ең биігі Хантәңірге жорық жасаған. Қазақстанда парашютпен секіруді алғаш ұйымдастырған да Қайсар Тәштитов. Осы жұмысты бірінші боп Қайсардың өзі бастап, бірнеше мың метрлік биіктіктен әлденеше рет қарғыған.
Қазақстанның үлгілі комсомолдарын атағанда Ерғали Алдоңғаровтың есімін аттап өтуге тиісті емеспіз. Қостанай облысының Қарабалық ауданынан шыққан бұл жолдаспен мен 1922 жылдан бастап таныстым. Сол жылы оқуға барсам, облыстық аталатын Қазақстан комсомолының жоғарғы ұйымының президиум председателі Мираспек Төлебаев екен де, секретары Смағұл Сәдуақасов екен. Бірақ менің есімде сақталған олар емес, крайком комсомолы президиумының мүшесі “Еңбекші қазақ” газетінің секретары Ерғали Алдоңғаров еді. Менен бір жас үлкендігі бар болатын.
Бұл жігіттің естен қалмайтын екі қылығы бар еді: бірі – өте ұшқыр қаламгерлігі, екіншісі – мәдениет жұмыстарына, әсіресе, театры жоқ Қазақстанда спектакльдер және сауық кештер ұйымдастырудағы өте белсенділігі мен шеберлігі.
Қазақстанның ол кездегі орталығы Орынбор қаласындағы мәдениетке бейім жастардың күшімен әлсін-әлсін спектакльдер және “Шығыстық” аталатын сауық кештері болатын-ды. Соларды белсене ұйымдастырушылардың біреуі – Ерғали Алдоңғаров. Спектакльдер мен сауық кештері көбінесе екі үйде өтеді. Свердлов атындағы клубтың қаладағы ең үлкен залында және “Көрнекті тәжірибе мектебі” аталатын үйде. Соңғы үйдегі сауықтарды сол кезде татар педагогика техникумында оқып жүрген қазіргі атақты артисіміз Серке Қожамқұлов басқарады. Бір сәтте осы мектеп Сәкен Сейфуллиннің “Бақыт жолына” аталатын пьесасын көрсетті. Сонда пьесаның басты рөлі Ержанды – Ерғали Алдоңғаров, Ержанның сүйіктісі Мүсілиманың рөлін Ерғалидың туған қарындасы Сақып атқарды. Осы ойынды көргендер мына екеуінің де болашағы зор, талантты артистер шығады екен деп тарасты. Солай болуы мүмкін де сияқты еді, егер 1923 жылы Сақып, 1930 жылы Ерғали сырқаттан қаза таппаса. Бірақ өзі өлгенмен, өнерпаз Ерғалидың есімі өлген жоқ. Ол өте көркем дауысты әнші болатын еді. Әсіресе, ол орындайтын “Аххау дилләт” әнін әлі күнге дейін сондай орындайтын кісіні көрген емен.
Еске берік сақталған комсомолдардан Садық Тәштитовтен кейін Қазақстан өлкелік комсомол комитетінің бірінші секретары болып бірнеше жыл қызмет атқарған бұл жолдас кейін Қазақстан Орталық партия комитетінің екінші секретары болып қызмет атқарды да, іс үстінде мезгілсіз қазаға ұшырады. Шаруашылықты да, мәдениетті де оның ішінде әдебиетті де жақсы білетін Садық әрдайым әр мәселені өте салмақты және тұжырымды шешіп отыратын. Соның үстіне мейлінше кішіпейіл еді. Ауылдастықтан ба, әлде жолдастықтан ба, жазушылардың ішінен оны ең жақын тұтып, ең көп араласатыны Бейімбет Майлин болатын. Биекең үйінің қонағы көп болатын еді. Солардың бірі мен едім. Кейде Биекеңнің бәйбішесі Күлжамалдың дастарқанынан дәм татуға барғанда көбінесе Садықты кездестіретін едік. Сонда ол комсомол және партия ұйымдарының басқарушысы бола тұра, Бейімбет үйінің “қолбаласы” сияқтанып үнемі жүгіріп жүріп қонақтарды күтісетін. Сөйте тұрып, маңызды мәселелер төңірегінде өте салмақты пікірлер айтатын.
Осы аталған жалынды жастардың атқарған үлгі істері кейінгі ұрпақтар үшін өлшеусіз тәрбие мектебі.
Сәбит МҰҚАНОВ.
(“Лениншіл жас”, 25 тамыз 1970 жыл, сейсенбі).
Мұқанов С. Жалынды жастар [Мәтін] / Сәбит Мұқанов // Солтүстік Қазақстан.– 2018.- 18 қазан.- Б.-6
Абайтанушы Сәбит Мұқанов
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев былтыр қыркүйектің 2-і күнгі Қазақстан халқына Жолдауында: «Ендігі жылы бәріміз Әл-Фарабидің 1150 жылдық, Абай Құнанбайұлының 175 жылдық мерейтойларын атап өтеміз. Мерейтой барысында ысырапшылдыққа жол бермей, ғұлама тұлғаларымыздың еңбектерін халық арасында дәріптеуіміз керек» деп нақты міндет қойғаны мәлім. Өкінішке қарай, аталған асылдарымыздың еңбектері әлі күнге дейін ел арасында лайықты насихатталамай жүргені де жасырын емес. Сондай олқылықтардың орнын толтыруды көздейтін төмендегі дүние көпшілік қауымға ой салар деген үміттеміз.
Сөз зергері Сәбит Мұқанов «Абай Құнанбаев» монографиясында (1944-1945) ақын өскен орта, ата-тегі, өмір кезеңдері, дүниеге, сөз өнеріне көзқарасы туралы зерттеу жүргізіп, тиянақты тұжырымдар айтты. Жазушы сөзімен айтсақ: «Абайды – ата-тегінде, өз өмірінде, ақындық таланты мен шеберлігін де, оқу-білім де, жалпы адамдық, өз ұлтының пікірлерін де, өміріндегі, шығармаларындағы күшті әлсіз жақтарын да түгел қамту» көзделген. Зерттеуші даналық қорытындыларға, қанатты, ғибратты ойларға мейлінше бай қарасөздеріне зейін аударады. Қара сөздеріндегі көркемдік шеберліктің бір сыры ақынның дарынды шешендердің мұрасын жетік һәм терең үйреніп білгендігінен деп түйіндейді. Зерттеуші Абай поэзиясының бейнелілік-суреттілік жүйесіне, ақындық тілі мен құрылысына талдау жасайды. Абайдың Шығыстың классикалық әдебиетімен байланысы және А. С. Пушкиннен, М. Ю. Лермонтовтан, И. А. Крыловтан аударылған шығармалары жөнінде ой өрбітеді. Ұлы ақынның табиғат лирикасындағы философиялық ой да, сурет те, сыр да біртұтастықта екендігін көрсетеді. Яғни Абайдың жаратылысты сөйлетіп, құпиясын төгілте суреттеп жеткізіп, ой-сезім мұхитының ағыс-толқындарын тудырып, ғаламат қуаттың көзіне айналатындығын дәлелдейді. Осы еңбегінде: «Ұлттық тіл – сол ұлттың тілі – сол ұлттың барлық мүшесіне түсінікті бола білсе ғана тіршілігінің айнасы мен құралы болады» – деп жазады. Шынында да, Абай поэзиясы – қазақ өмірінің айнасы. Демек, ол ана тілінің негізгі сөздік қорын сарқа пайдаланған, соның ну орманына еркін шүйгіген ерен дарын. Автор ақын туындатқан шендестірулерге, ауыстыруларға, теңеулерге, әсірелеулерге ой сәулесін түсіреді. Олардың қазақ халқының шаруа-кәсібімен, тұрмыс-салтымен, аңшылық, малшылық дәстүрлерімен төркіндес, тамырлас екендігін баяндаған, Абайдың қазақ өлеңіне енгізген өзгеріс-жаңалықтарына тоқталған. Фольклорлық поэзияға жыр үлгісі мен қара өлең шумағы тән болса, ал қазақтың жазба поэзиясына Абай жиырмаға жуық түр қосты деп пайымдайды. Абай жыр үлгісімен «Өзгеге, көңілім, тоярсың…», «Болыс болдым мінеки…», «Жаздыгүн шілде болғанда…» сияқты өлеңдерін шығарған. Мұнда «бірқалыпты үйлес жиі қолданылғандығын» ескертеді зерттеуші. Ақын енгізген жаңалықтарды анықтау үстінде, оның өлеңдерінің буындық, тармақтық, ұйқастық, шумақтық, ырғақтық құрылысының ерекшеліктерін есепке алады. Абайдың қазақ өлеңіне кіргізген ұшан-теңіз өзгерістерін осылайша жіктейді: «Асылы «осы жаңалықтарында Абай қазақ поэзиясына тән заңды (өлеңге төрт буыннан артық буыны бар сөз қоспау, қазақ сөзінің буын құрылысын сақтау) бұзбайды, қатты сақтайды». С. Мұқанов ақынның композиторлық шеберлігіне де назар аударған. Ол музыка зерттеуші А. В. Затаевичке Абайдың «Татьянаның Онегинге жазған хатын» өзі орындап, нотаға түсірткен.
Сәбит Мұқановтың көрсетуінше, Абай ақындық қуаттың, таланттың, поэзияның басты мақсаты – «қоғамды өркендету үшін қажетті құралдардың бірі деп түсінген кісі» дейді. Және де ол ойшыл, қайраткер, ұлт ақынының тұлғасын түсіндіргенде ұлы сыншы В. Б. Белинскийдің «бүкіл ұлттың рухына бейне бола аларлық ұлы адам бола білу керек» деген ұстанымын негіз етіп Абай шығармашылығын талдайды.
Абайдың өміріне қанық Қатпа Қорамжанов пен Архам Ысқақов: «Семейден Абай орысша және мұсылманша көп кітаптар алып қайтып, соларды оқумен шұғылданды. Ол кітаптарды оқып бітірген соң, Семейге кетіп, тағы да кітаптар әкелді. Осылай Семейден кітаптар әкеп оқу 1873 жылдан бастап Абайдың дағдысына айналды», – дейді. (Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар. Он алты томдық. А., 1980. 209-211 беттер).
Абайтанушы Сәбең осы бір «Абай Құнанбаев» монографиясында: «Америка саяхатшысы Джорж Кеннен жазады: «Менің сұрауларыма Леонтьев (Семейдегі кітапхананың бастығы. – С.М.) жауап беріп, Семей кітапханасының құрылуы тарихын баяндайды да: «Кәттә қазақтар да мұнымен пайдаланады, – деді. – Мен білетін Ибрагим Кононбай деген қарт қазақ бар, оның кітапханаға келіп жүруі былай тұрсын. Милль, Бокль, Дрэперді де оқиды» («Сибирь и ссылка», 140 бет, 1906 ж.) Г. Г. Льюис пен Д. С. Милльдің талқылауы арқылы орыс тілінде 1867 жылы шыққан Огюст Конттың «Позитивтік философиясын» Абайдың оқығандығын оның дін туралы пікірлерінен байқалады. Дж. В. Дрэпердің «Еуропа пікірінің өркендеу тарихы» (бірінші рет орыс тілінде ХІХ ғасырдың 60 жылдарында шыққан болу керек. Біздің қолға түскені 1896 жылы басылғаны. Абай алғашқы шыққанын оқыған сияқты) атты кітабының кейбір пікірлерін Абай өлеңге де аударады. Мәселен, Абайдың:
Өмірдің алды ыстық, арты суық,
Алды ойын, арт жағы мұңға жуық, –
деп, келетін өлеңдері мен Дрэпердің мына сөздері дәл келеді: «Жас шағында өзінің күшіне еркін сенген адам қартайғанда күшінен көңілі суып, басқаша ойлайды. Уақыт өткен сайын, жастықтың елікпе қиялдары да бәсеңсиді, одан кейін әр ойын тізгіндеп, тілегінің өрісін тарылтады. Ақырында шын тұрмыс оның көзінен пердесін сыпырады, қартайған оның ойына адам үмітінің болмашы екендігі ұялайды. Оның тапқаны табам деп ұмтылғанына аз ұқсайды» (2-бет).
Өмірдің алдындағы үміт пен артындағы өкініш туралы айтқан Дрэпердің пікірі Абайдың бірнеше өлеңінде әр қилы жүйеде кездесіп отырады» – деп жазады. Бұл жерде келтірілген деректер мен ой сарындары (Дж.В.Дрэпердің Абайдың толғанысымен үйлесімділігі) жаңалық. (Сонда, 213-214 беттер). Академик-жазушы С.Мұқановтың осы бір дерегі өзге авторларда кездеспейді.
1944 жылдың күзінде Архам Ысқақовтың аузынан Сәбит Мұқанов Абай қолжазбалары мен мұрасының жиналу тарихына байланысты мына бір деректерді жазып алған.
– Әкем жинағанда, Абайдың көп қолжазбалары жыртылған, сөздері өшкен күйінде табылды. Мынадай бір оқиға болды: 1905 жылдың көктемінде әкем мені ертіп Махмуд молданың үйіне барды. Ас даярланып жатқан кезде, Махмудта қалған Абайдың қолжазбаларын әкем қарап отырса, Абай өлеңмен түгел аударған Лермонтовтың «Вадим» деген әңгімесінің бастапқы екі-үш қана қағазы сақталыпты. «Өзгесі қайда?» деген әкемнің сұрауына, Махмуд күйбеңдеп жауап бермей отырды да, қазбалап қоймаған соң: «Жыртып тастап еді», – деп Құтыш атты тентек баласын көрсетті. Бұл қылыққа әкем қатты ренжіді де: «Абайдан көрген жақсылығың көп еді. Оның еңбегіне бұлай қарауың – жаныңның ашымағаны ғой. Сені жұрт имам дейді. Мына ісіңе қарағанда, сен имам түгіл мұсылман да емессің», – деп, табылған қағаздарды қалтасына сап, даяр асқа қарамай аттанып кетті».
Мүрсейіт Бікіұлы руы Тобықты. Оның ішінде – Әнет Мүрсейіттің әкесі – Бікі жасында Құнанбайдың қолына көшіп келіп, малшысы болған, Мүрсейіт Ысқақтың балаларымен бірге Жақып молдадан мұсылманша оқиды. Зерек, ынталы Мүрсейіт Семейдегі интернатта екі-ақ жыл оқып, орысша аз да болса хат таниды да, аулына қайтып кеп, балаларға мұсылманша және орысша сабақ береді.
Абай тірі кезде, Мүрсейіт оның өлеңдерін жинаумен шұғылданбаған, оған себеп мынау: Абай өзінің қолжазбаларын Махмуд деген молдаға, өз баласы Мекайылға, әйелі Еркежанның інісі Сүлейменге сақтатады екен. Абай өлгеннен кейін Мүрсейіт жинай бастаған және Абай өлеңдерін бастыру мақсатымен Кәкітай Ысқақов жинайды.
Кәкітай Ысқақов – Абайдың немере інісі – 1870 жылы туып, 1915 жылы өлген.
Кәкітайды Абай жақсы көреді екен. Абай 1882 жылы қыстай Семейде жатып кітапханадан кітап алып оқумен шұғылданғанда, Кәкітай Абайдың қасында болған. Осы кезде Абайдың үйретуімен Кәкітай орысша хат танып, жеңіл-желпі орысша кітаптарды өз бетімен оқып, түсініп кеткен.
Жиналған өлеңдерді Кәкітай Мүрсейітке жаздыртады. Себебі, біріншіден, Мүрсейіттің қолжазбасы анық және көркем болады, екіншіден, жыртылған я бас-аяғы жоқ қолжазбалардың жоғалған сөздерінің көбін Мүрсейіт жатқа біледі.
Кәкітай 1906 жылы Абайдың өлеңдерін Мүрсейітке түгел жаздырып алады да, Омбыда бастыру мақсатымен (ол кезде Омбыдан жақын қалада мұсылманша шрифт болмаса керек) Семейге сатуға екі семіз түйе, екі құр атты жетекке алып жүріп кетеді.
Абайдың өлеңіне құмартқан халық ішінен, оның жинағы басылып шығуын күтпей, Тобықтының өз руларынан да, көршілес рулардан да, Мүрсейіт көшірген Абай өлеңдерін қолқалаушылар көбейеді. Осыларға Мүрсейіт қолында қалған Абай өлеңдерінің бір данасынан көшіріп беріп, ақысына бір қой, бес сом ақша алады. Осы әдіспен 1909 жылы баспадан шыққанша, Абайдың өлеңдер жинағы Мүрсейіттің қолжазбасымен көп елге тарап кетеді. Мүрсейіттің тарих алдында істегені осы, оның қолжазбасы қазір Абай өлеңдерін текстология жағынан тексергенде негізгі деректердің бірі болып келеді.
Абайдың тұңғыш шығармалар жинағы 1909 жылы Петербургта басылып шықты. Оның жарық көруіне себепші болған Кәкітай Ысқақовтың еңбегін айрықша атап өтпеске болмайды. Омбы мен Қазан қалаларында Абайдың кітабын бастыра алмаған ол, көп қиындықтарды көре жүріп, 1908 жылдың қысында Абайдың өлеңдер жинағын Петербордың бір баспасына тапсырып, көктемде еліне қайтты.
Абай 1886 жылдың 4 мамырында Семей облыстық статистикалық комитетіне толық мүше ретінде және 1887 жылдың 26 сәуірінде Семей қалалық бастауыш білім қамқоршылары қоғамына қабылданған. Мұны айтып отырған себебіміз – Абайдың қоғам қайраткері екендігі Сәбит Мұқановтың пікіріне толық айғақ. Бұған қоса ел қызметшісі Абай 1886 жылы «Интернатта оқып жүр» атты өлеңі де ұлт мұратын терең қозғаған. Стратегиялық ойдың иесі ежелгі дәстүрді ақыл-ойға бағындырып, жаңаша бастамаларға тәуекел еткен, онысы интернатта оқып жүрген талапкерлерге қаражат жағынан көмектескенін Сәбең былайша баяндайды: «1885 жылы Құнанбай өлгеннен кейін оның өзге балалары, қазақ әдетімен, «әкемізге ас берейік» дегенде, Абай: «Асқа мал бөлейік, бірақ ол малды сойып жұртқа жегізбейік, орыс школасындағы оқитын қазақ балаларына жәрдемге берейік», – дейді және осы айтқанын істейді де. Құнанбайдың асына шығарған малдарды (саны мәлім емес, бір хабарда 100 жылқы, 200 қой) Абайдың сатып, Семейдің интернатында оқитын қазақ жастарына беруі, Құнанбайдың өзге балаларына да, ағайындарына да, көршілес елдерге де ұнамаған, «Құнекеңді атаусыз қалдырды», – деп талайлар ренжіген».
Сәбең Абай поэзиясының ішкі рухын, тұңғиық сырын түсіндіргенде өзіндік ой сарындарын ұсынады. Мына бір шумақты былайша тексереді:
Шырақтар, ынталарды «менікі де»,
Тән құмарын іздейсің күні-түнде.
Әділет пен арлылық, махаббат пен
Үй жолдасың қабірден әрі өткенде.
Абайдың ойынша, «қабірден әрі өткенде» адамның Тәңірге апаратын сыйы: бұл дүниеде адамның адамға сіңірген жақсылығы, адамның арлы, мейірімді болуы. Абай бұл пікірін Тәңіріні танудың, діншілдіктің ең биік мұнарасы деп ойлап:
Дін де осы, шын ойласаң тағат та осы,
Екі дүние бұл тасдық – Хақтың досы, – дейді» (Сонда, 235-236 беттер).
Қазақ тілінің заңдылықтарын сұңғылалықпен танып-білген, қабылдап түсінген Абай поэзиясында халық тілінде қолданылмайтын жаңаша етістіктерді туындатқан. Соларды Сәбең былайша дәйектейді: мысалы: «Ақыл іздеп, ізерлеп, Бәрін сынап сандалған». Сонда түбірі «із», сонан «іздеу», «ізерлеу» өрбіген… Осы тұрғыдан келгенде Абай «соңырқап» (соны, сонарлау, соныдан, соныға дегендерден шыққан болу керек), Немесе: «Түзу бол» деген кісіге, Түзу келмес ырықтап». С. Мұқанов «ырық» деген зат есім халық тілінде етістікке айналмайтын, тек жалғаумен «ырқы, ырқының, ырқына, ырқын» деген сияқты түрін өзгертетін сөз» еді деп жазады (Сонда, 362-бет). Сонымен қатар: «Құбылға бәрі керек қой, Бәрі жайсыз тоқтауға» «Құбыл» дейтін зат есім «құбылу» дейтін етістіктен шыққандығын айтады.
Иіні келгенде, айтудың жөні бар. Сәбең Абай музейіне Абайдың 1909 жылғы басылымын сыйлаған.
Академик-жазушы Сәбит Мұқановтың Абайдың шығармашылық өмірбаяны жөніндегі пайымдаулары ХХІ ғасырда да пайдалы.
СЕРІК НЕГИМОВ, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, филология ғылымдарының докторы, профессор.
Боз далаға бауыр басып…
Бүгін, 20-шы қыркүйекте, орыстың М. Лермонтов атындағы драма театрында қазақстандық қаламгер, қайталанбас қолтаңбасы бар Иван Петрович Шуховтың туғанына 90 жыл толу мерейтойы атап өтіледі.
И. Шухов ұзақ жылдар бойы Республикадағы орыс әдебиетінің көш басшысы болып, оны өркендетуге үлкен улес қосты. Кезінде оның талантын М. Горький мен ГТ. Бажов мойындап, аса жоғары бағалағаны белгілі. Ол өз кезеңінің перзенті Қазақстанның азаматы және дауылпаз жыршысы бола білді. Жазушыны дәстүр бойынша оның шығармашылығына ілтипат білдіру үшін Үана емес, суреткердің сырттай көңіл көншитін тағдырын тарихымызбен осы заманның аясында тереңінен ұғынудын кезі келді.
И. П. Шухов Қазақстандағы сонша зор құрметке ие болған тұңғыш орыс жазушысы, көзінің тірісінде төрт томдық «Таңдамалыларын» шығарып, үкімет тарапынан жан-жақты қамқорлыққа бөленді. Ол көз жүмғаннан кейін, екі жылдан соң С. Мүқанов, Ғ. Мүсірепов, Н. Анов, М. Қаратаев, Ю.
Домровский, Ә. Тәжібаев, Ю. Герт, М. Симашко және басқа белгілі адамдардың естелігі жеке кітап болып шықты. 80-ші жылдардың ортасына қарай оның бес томдық жазылымдық шығармалары жарыққа шықты. Бүнын бері жазу шының тағдыры бұлтсыз болған екен деген сөз емес. Ол кезінде «Простор» журналынан шеттетіліп, зорлап зейнеткерлікке жіберілгені, жүрек ауруына үшырағаны да бар. Оған үзақ уақыт сөз айтуға тіс батқан жоқ. Горькийдің қолдауымен және Мәскеуде үлкен беделге ие болғандықтан, «Кермек кеңістік» және «Жеккөру» романдарынын орталық баспалардан шыққаны сеп болды. Бүдан өрі де Горький Шухов шығармашылығын үнемі қадағалап отырды. Енді ешкімге де жасырын емес, отызыншы жылдары сын саласында Шолохов, Панферов, Шухов есімдері өте жиі аталатын. Шуховтың бірден қарапайым көпшілік оқырманның махаббатын жаулап алып, бүкіл кеңес шаруаларының коллективизация кезеңінен бастап, ауыр үлес тиген жандардын сүиіспеншілігіне бөленгенінде үлкен мәнмағына жатыр. Оны халық шын мәнінде жақсы керетін. «Халық жазушысы» ресми атағын алғаңша да Шухов өзінің беделімен жөне жазушылық даңқымен уа-қыттың алдын орап отырды. Қасіретті рқиғалар мен кейіпкерлерінің тағдырына қарамастан Шухов кітаптары өр-кезде сөулелі жан шу ағына бөленіп келді. Ол өміршілдік-өкімшілдік жүйенің кейбір тапсырыстарына көзжүмбаилық жасамай, оның әлеуметтік-экономикалық саясатына анда-санда демеу керсетіп отырды. Бірақ оның шығармалары әлдекімге жағыну үшін жазылған жоқ. Шуховтағы ең басты нәрсе — адам мен оның отанына, еңбегіне қүмартушылық болатын. М. Горький сондықтан да кеңес жазушылары ішінде оны деревня өмірін жазатын «тәтті романтиканың» өкілдері Златовратский, Засодимский және басқаларының бейнелеу шеберлігінен бөлек тұрғаның таниды.
Бүгінгі таңда Шуховтын басты романдары «Кермек кеністік» пен «Жеккөруді» пысықтап оқудың зияны жоқ. Сібір казақтарынын әскері Ресей империясының шекараларын қөрғап қана қойған жоқ, олар әскери-отаршылдық міндеттер де атқарып келді. Оның үстіне олардың таптық жіктелуі соншама зор болғандығы өз алдына, казактар тек қана қазақтарды ғана емес, сонымен бірге Ресейден жер ауған аш-жалаңаштарды да сайқымазақ тәлкекке үшыратып отырды. Ал мәселенің мазмүны өте тереңде жатыр еді. Әрқашанда бүндай жағдайлардың бәрі тығырыққа тіреледі. Міне, бүлік салған көшпелілерді төртіпке шақыруға жіберген казактардың «Кермек кеңістіктегі» бейнесі былай суреттеледі:
— Туысқан, казактар, бізге мәңғібақи беибіт тұрғындарды тәртіпке шақыру үшін қаншама қызғанарлық үлес тиді, деп Агафон еңкейіп шағына түсті.
— Сонда маған түсіндіресіз бе? Олар қандай момақан? — деп Спирька Саргауылов жауап қатты.
— Дәл солай. Мен саған не дедім, шайнап берген ас болмайды. Біз 1905 жылы Өскеменде ереуілшілерді қамшымен қалай жуасытқанымыз есіңде ме? Бәрі де ап-айқын. Таяқ жегіздік. Сонда жон арқасын не үшінтілгіледік? Өлтірсең де білмеймін.
— Саған оны білудің қажеті жоқ.
— Қалайша қажеті жоқ?!
— Өйткені сен әлі боқмүрынсың. Ұр десе ұр, соқ десе соқ. Үнсіз мойынсұна бер.
— Ал, бауырым, олай дегенің дұрыс емес. Менің өзім де әлденені түсінуім керек…
Шухов қазактар мен қазақтарды үдайы саясаткерлер, патшалық Ресеидік уақытша мемлекет басында түрғандарың бір-біріне айдап салатынын көрсетіп берді. Ен бастысы, — оқып көрсеңіз! — достықсыз, көшпелілер мен қазақтардың байланысы мен түсшістігі болмаған жағдайда «Кермек кеңістіктегі» далада өмір сүру оңай емес еді. Терең тамырлық байланыстар екі халықты үдайы біріктіріп, таптық күрестерге қарамастан үлтаралық қатынастар дамып отырды. Жазушы өз шығармашылығында бұл табиғи жарастыққа қаншама ғажайып беттер арнады. Жоқ, біздің ата-бабаларымыз бір-бірімен соғысқысы келген жоқ, және бір-бірінен бөлінгісі келген емес.
Әбділда Тәжібаев былай дейді:
«…Ол Ғабит Мүсірепов және Сәбит Мұқановпен тым тығыз қарым-қатынаста болды. Оларға сондай сүйіспеншілікпен қарайтын еді. Бұл құрметтеудің, түсіністіктің керемет үлгісі. Сонымен бірге ол риясыз қалжыңдасып, жолдастарын демеп отыратын.
Мен Иван Петровичті Пресновка кезінен білмейтін едім. Бірақ бұл үлкен орыс жазушысының айрықша ерекшелігін атап өткім келеді. Кеңес жазушыларының ішінен алғаш рет ол қазақ даласының керемет көріністерін оқырмандарға көрсетіп, оның азаттық күші мен бұл жердің болашағын тайға таңба басқандай етіп көрсетіп берді.
Өзінің өмірінің аяғында, 1975 жылы Иван Петрович Шолохов туралы «Тұлғаның тамашалығы» атты шағын шығарма жазды, сөйтіп оны «Ленинская сменада» жариялады». Бұл екі жазушының адами және шығармашылық қарым-қатынасының көп жайын ашып көрсетеді. Горькийдің және замандастарының мойындауымен шабыттанған Шухов өзінің екі романын Шолоховтың, атап айтқанда, «Көтерілген тыңды» салыстырғанына аса төзімділікпен қарады. Бұл романның (1960) екінші бөлігінің пайда болуымен екіүшты пікірлер айтылмайтын болды. «Орыс кеңес романының тарихы» (1965) бірінші кітабінда авторлар былай деп қорытты: «Жекпе-жек» («Жеккөруді» толықтырған Түрінің) «Көтерілген тыңнан» бөлекше екенін атап өтеміз: Шолохов бейнелерінің кейбір кернеулігі әлсіздендіріліп, кейбір характерлері мен ситуациялардың қайталануы кездеседі. шуховтың «Жекпе-жегінде» Кенес шындығының базбір беймаза мезеттері бейнеленді. Жазушы бірте-бірте таза ашық конъюнктураға ұрынып, өзінін дарынын жоғалтып, кейіннен өзгеше ешнәрсе тудыра алған жоқ…». Міне, осылай.
Иван Петрович бұл «үкіммен» таныс па, жоқ па білмеймін, бірақ оның Шолохов туралы естелігінде өте маңызды жайларға назар аударылады. Онда өзінің атақты замандасы туралы ешқандай қызғаныш та, сілтеме де жоқ. Өйткені оларды жас кезінен бастап, «белгілі мінездерінің туыстығы» өмірді көп білетіндіктері әрі бір-бірін қатты құрметтейтіндіктері сияқты қасиеттер байланыстыратын еді. «Шолохов—Дон қазағі, мен өзімді Сібір қазағінің тақырыбымен мықтап байланыстырдым». Шухов өзіне Шолоховтың әсерін мойындайды. Ол бұл «тікелей аралас-құралас өзінің әдеби орнын табуына» үлкен септік тигізгенін басып айтады.
«Тынық Донның» бірінші тараулары «Кермек кеңістіктің» жазылуына, сөйтіп 1931 жылы жарыққа шығуына үлкен әсер етті. «Жеккөру» романы толығымен «Көтерілген тыннан» бұрын шығып, онда Михаил Александровичпен сыйластық ойларының үшқыны шашырап жатты. Шухов романдары Шолоховтан көркемдік тәуелсіздікпен дамыды деп ойлаймын. Бұнда адам мен әлеуметтік жиынтық-тардың, коллизия мен қақтығыстардын, тіптен композициялық төсілдердің антитезасы Давыдов — Половцев, Азаров — Татарников, Лука Бобров бейнелері отызыншы жылдардағы колхоз романдарына төн болатын.
Бәлкім, өз романдарын қайта ой көзінен өткізуге Шуховты мәжбүр еткен көркемдік шеберлікке ұмтылып, дербестік танытып, әлде кім көлеңкесінде қалмау мақсат болған шығар, өйткені Шолохов оқиғаларды шолғанда кен құлашты суреткерлікке, тарих пен өз заманының қамшы өріміндей қабаттасып, біркелкі шығуына көңіл қойып, көппланды сюжетті жүйеге қүрса, Қазақстандағы орыс жазушысы ауыл, казак станицасы аймағынан шыққанда қазақ даласының кең суреті көз алдыңа келетін еді. Көкейкесті мәселелер де күрделеніп, әдеби-дағдылы таптың жіктелу әуендерден басқа қазақтардің еңбегі мен тұрмыс тіршілігі кесектеліп, қазақ даласын советтендіру қасіретті жылдарындағы ұлтаралық қатынастар жайы да назардан тыс қалған жоқ. Дәуірнамалыққа талпыну оның романдарының көкжиек аясын кеңейтіп, сюжет жүйесін, көркемдік концепциясын тұтастырып жібереді. Бір қызығы, Шолохов казак-жазушы өз досының артынан жеті жылдан кейін қайтса да, оны мүлде ұмытқандай, қазасына ләмлим деген жоқ. Кім біледі, басқа себептер де болуы мүмкін. Дегенмен ең бастысы Шолохов «әсері» салыстырмалы түрде жарыс отын лаулата түскендей. Қалай болғанда да И. П. Шухов редактор болғанда (1963—1974 жылдар) «Простор.» өзі төріздес басылымдар арасында шоқтығы биік тұрып, орасан беделге ие болды. Бұл мезгілде Г. Мүсіреповтің «Кездеспей кеткен бір бейнесі», Ә. Әлімжановтың «Көгілдір таулар», I. Есенберлиннің «Жанталас» романдары жарияланып, В. Берденников, Г. Бельгер, Ш. Елеукенов, Вл. Владимиров, А. Устинов. Г.
Кругляков, Л. Лезина, Т. Мадзигон есімдері топ жарып, алғаш рет О. Мандельштам, А. Платонов, Б. Пастернактың беймөлім шығармалары оқырмандарға ұсынылып, А. Есенин туралы қарындасының естелігі жарық көрді. Кейбір партия идеологтары жеке туындыларға емес, ең алдымен өдеби шалғайлықты жоюға күш салған редактордың түтас бағдарламасын сынға үшыратты. Өзінің жанайқай сөздері мен мақалаларында И. П. Шухов «Простордың» бүкілодақтық беделіне сүйеніп, оның мақсаты «Кеңестік Қазақстанның» бүгінгі өмірі туралы көркем және көсем сөздер айтып, қазақ өдебиетін орыс тілінде насихаттау жайына баса көңіл бөлетін. Ол Қазақстан орыс жазу шыларының ең үлкен борышы республика өмірін бейнелеу ғана емес, біздің дөуіріміздің ең бір ғажап қүбылысы — халықтар достығы нығаюының терең мөнін ашып беру деп көрсетті. Бірақ ол жікшілдікке жол бермей, шығармашылық бөсекелестікке мүмкіндік беріп, журналдың рухани кеңеюі мен жаңаруын көзден таса еткен жоқ. «Просторды» әртүрлі себеп-сылтаулармен жан-жақтан қысымға ала бастағанда, 1971 жылғы мамырдағы қаламгерлер қүрылтайында Иван Петрович «авторлар алқасы әлдебір белгісіз деңгейге емес, қазіргі биік кәсіби талапқа сай» еңбек етуі жайында толқып айтты. Оның жершілдікпен, жікшілдікпен жаны қас еді. Сондықтан да ол өз жас өріптестеріне тұғыры аласармайтын биік төлім қалдырды. Өкінішке қарай, бұл өсиет ұмтыла бастарандай.Ал мүмкіндік туған кезінде И. П. Шухов «Просторға» бар күш-жігерімен, нағыз шығармашылық пен әдеби бауырластыққа барын салған шығар-ау.
Бүгінгі таңға дейін Қазақстандағы орыс әдебиетінің негізін қалағандар Дм. Фурманов, В. Иванов, Е. Пермитин және басқалар деген ой қалыптасып келді. Оның ойынша да, жоғары аталғандар қазақ-тарды, Қазақстан интернационализмін жырлауда шынайы көркемдік дәстүр қалыптастырды. Орыс жазушысынын бұл тұста өз діттеген әлемі бар еді, Қазақстан мәдениеті, тарихы мен тұрмыс-тіршілігі, ұлан-ғайыр аймақта қатар өмір сүріп отырған түрлі ұлттар мен ұлыстардың терең тамырластығы әрқашан толған-дыратын. Әрине, бұл қаламгерлердің көбісі Қазақстаннан тыс жерлерде өмір сүріп жатты. Отызыншы жылдары Шухов М. Горький арқылы Мәскеуден пәтер алып тұруға мүмкіндігі болса да, ол Қазақстанды, тұған топырағы Пресновка мен Алматыны ешқайда айырбастаған жоқ. Бұл оның өмірбаянындағы ерекше жәй.
Рас, Қазақстанды ол бар жан-тәнімен сүйді, талмай жырлады, Осындай жазушы жанқиярлығы республикада орыс әдебиетінің іргетасы қаланып, болашақ үлкен ізденістерге ұласуына мүмкіндік туғызды. Осынау тұста да Шухов үлгісі үздік тұр. «Осы топырақтан менің тақырыптарымның тамыры бастау алады, — деп атай көрсетті ол. — Мен өз кейіпкерлерімді туған жерден іздеймін». Басқаша болуы да мүмкін емес еді. Енді оған ескерткіш қоюдың кезі келгендей. Кезектегі мерейтойлар тез арада оның жүзеге асуына жол ашатын шығар. Ол бірде өзімен бірге Америкаға ала кеткен жусан иісі даладан бізге қарай жетіп жатыр.
Боз далаға бауыр басып… // Егемен Қазақстан. – 1996 ж. – 20 қыркүйек-№ 183.