Сағыну
САҒЫНУ
Қайран Сәбе!
Сағындым өзінді мен.
Кетпейді өсиетің өзегімнен.
Жырыма қанат берген өзің едің,
Сонау бір албырт жастық кезеңімнен.
Бірісің – поэзия шыңдарының,
Мен өскен бауырындағы шынарыңмын.
Зердеме ұялады ұшқыр лебің,
Мен сенің ой-санаңмен суарылдым.
Кеудеңе Октябрьдің нұры тамған,
Сабаз ең той-таласта буырқантан.
Ойы жат қыңырларға шоғын шашып,
Жаныңда жалындаған жыр тұтанған.
Жасымда «Сұлушашқа» болдым ғашық…
Дауысың дәуіріңмен бір ұласып.
«Советтік сөз әскері» сапқа тізіп,
Алтай мен Көкшетаудан кеттің асып.
Сен мені сол бір сапқа жебеледің,
Өткіздім өз қолыңнан жыр елегін.
Өткірлік, турашылдық – берген үлгің,
Есімде – тайғанақта демегенің.
Аянда алшаң басып өсіп едім,
Кейде бір соқса уақыт сұсты желін, –
Қамқорым, қорғап мені нөсерлерден,
Басыма қалқаныңды тосып едің.
Жақты ма, әлде, саған лебім –
Жаратып бәйгілерге баптап едің.
Махаббат дастанымды оқығанда,
«Дұрыс!» – деп арқамнан сен қаққан едің.
Бір мен бе? Ұстаз едің шәкірті көп.
Ақталды сен аңсаған шарт пен тілек.
Бұл шақта жас Шоқан мен Ботакөздер,
Жайқалып жаңа жырмен жатыр түлеп.
Өлеңнің өзің еккен бағындамын.
Әттең, тек артта қалды жалын шағым.
Достар көп, бірақ, Сәбе, өзіңдей ме,
Күрсінем, ойлап сені сағынамын.
Сағындым сенің жайсан, мінезінді,
Жаңғыртқан жиындарды ду кезіңді.
Сағындым ақылыңды, әзіліңді,
Сағындым мейіріміңді, ақ сөзіңді.
Алдыңда емін-еркін тыныстадым,
Ұнайтын кейде тіпті ұрысқаның.
Сен барда іні едім еркелеген,
Қазір «шал» деген сұрғылт бір тұстамын.
Сен қазір сол балуан кезіңдесің,
Әлі де бастап жүрсің сөздің көшін.
Тарихқа – мәрмәр тасқа кеттің жазып,
Халқыңның хикаялы шежіресін.
Көзіме елестейді ізгі тұлғаң,
Астың сен сөз көшімен құзар шыңнан.
Қуан сен, ұстаз аға, күмбезіңде,
Келеміз жыр шалқытып біз артыңнан.
Қалижан БЕКХОЖИН.
Бекхожин Қ. Сағыну // Қазақ әдебиеті.-1980.-6 маусым.-2 б.
Бір үзік сыр
Сәбеңнің атын да, затын да жақсы білген қазақтардың бірімін десем, сәл артықтау да айтқан болармын, бірақ, осылай дегім келеді.
Осы күнгі Мұқан Төлебаев пен Калинин көшесінің қиылысындағы үйлерде тұрып жиырма жылдай көрші болдық. Қазір де көз алдымда: Жас кезім болатын. Сәбең көшемен жүріп келе жатып кездескен бүлдіршіндердің бәрінің басынан сипар еді. Олар да ерекше ықыласпен Сәбеңе еркелейтін. Солардың бірі мен едім. Алматы көркемсурет училищесінде оқып жүргенімде А. Черкасский дейтін ұстазым болды. Ол кісі Сәбеңмен достық қарым-қатынаста еді. Бірде ол ағаның портретін жазып жүргенін байқап қалып, өзімде де бір құштарлық, пайда болды. Сөйтіп бұл талабымды жылы қарсы алған А. Черкасский Сәбеңмен таныстырды. Сонда «айналайын, қазақ қыздары да суретші бола бастаған ба!» деп ризалығын білдірген еді.
Кейінірек Сәбеңнің «Ботакөз» романы бойынша фильм түсірілді. Алдында Ботакөз роліне көптеген қыздар шақырылды. Солардың бірі мен едім. Бағым жанған шығар. Өзім де күні бүгінге дейін мақтаныш сезімдемін. Бір күні Сәбең кезіге қалып: «қызым, осы сені қайдан көрдім?» дөді. Мен сурет училищесінде оқып жүріп танысқанымды айтып едім, «ой, әлгі суретші қызым екенсің ғой» деп мәз болып қалды. «Ботакөз» фильмі біткен соң, «көзі бақырайып осы қызым жақсы ойнады» деген аталық жылы лебізі де есімде.
Кейін де кезіге қалса: «қалқам, не істеп жүрсің?» деп айналып-толғанар еді. Бірде «аға, сіздің портретіңізді салғым келеді» деп едім. «Қарағым, сырқаттанып жүр едім» деді. Соған қарамастан шеберханама төрт-бес мәрте келіп, жарты сағаттан отырып кетіп жүрді. Сөйтіп мен Сәбең портретін жазып шықтым. Соңғы бір кездескенінде «Гуля, саған арнап сценарий жазам» деген еді. Алайда, қайран аға, бұл ойына жете алмады.
Гүлфайрус ИСМАИЛОВА,
Қазақ ССР-нің еңбек
сіңірген өнер қайраткері.
Исмаилова Г. Бір үзік сыр // Қазақ әдебиеті.-1980.-6 маусым.-2 б.
Көзге ыстық сурет
Айта берсе әңгімеге сыймайтын, тере берсе қылығы таусылмас, жүрген жері думан, отырған жері ойын-күлкі, көргені көп, білімі шексіз, өнебойы толып тұрған өнеге мен үлгі болып келетін кісілер болар. Солардың бірі кеше ғана арамызда жүрген, бүгін жоқ, бірақ, ел аузынан түспей, ұрпақтан ұрпақка кетіп, ақырында тіпті ертегіге айналатын ерекше жаратылған жандардың бірі Сәбит Мұқанов ағай еді. Сәбит ағайдың өлімі талайдың қабырғасын қайыстырып кеткені баршаға мәлім. Әсіресе, Ұлы Октябрьден кейін өрісі кеңіген қазақ совет әдебиетіндегі орны үңірейді де қалды.
Осыдан нақ жарты ғасырдан астам бұрын Сәкен мен Сәбиттің, Бейімбет пен Ілйястың, Ғабит пен Ғабиденнің, Жақан мен Өтебайдың, Асқар мен Мәжиттің аттары аталса, шығармаларын іздеп жүріп, тауып алып тәптіштеп түгел оқып шыққанша маза көрмейтініміз әлі күнге есімізде. Кейінгі біздер аға тұтқан Тайыр мен Қажымның, тағы солар сияқты ардақты ағаларымыздың кейіп-кескіндері, әдет-қылықтары көз алдымызда.
Сәбит ағайдың шығармаларын оқымаған сауатты адамның тым аз екені бәрімізге мәлім ғой. Сондықтан әр шығармасын талдап жатудың қажеті де шамалы. Ал өз қарабасының бір ерекшелігі – мейлінше көпшіл еді, кішіпейіл еді: еңкейген кәрімен сөйлессе де, еңбектеген жасты көрсе де, көптен бері көзтаныс кісідей шұрқырай қалатын.
Бір күні Жазушылар одағынан шығып келе жатсам, Үкімет үйінің тұсында, қолында кедір-бұдыр таяғы бар Сәбит ага тұр екен. Барып «ассалаумағалейкум, аға» деп сәлем беріп едім:
– Уағалейкумассәлам! Әй, әдемі кездестің. Жазушылар одағынан жаңа ғана шығып үйге бара жатқан бетім еді. Анау тұрған суретшіге барып, екеуміз суретке түсейік. Ертең есте қалатын нәрсенің ешбір ерсілігі жоқ. Жүр! – деп жеңімнен ұстай алды. Біздің кейде ақшасыз жүретінімізді әбден жақсы білетін аға жолда бара жатып: — Әй, ақшаң жоқ болса, қысылма! Менде бар. Оны өзім телеймін! – деді. – Мына Владимир Ильичтің мүсінінің тұсында тұрып түсейік. Бұл да бір керемет ескерткіш қой!
Сонда түскен суретіміз көзге өзгеше ыстық.
Қасым ТОҒҰЗАҚОВ.
Тоғұзақов Қ. Көзге ыстық сурет // Қазақ әдебиеті.-1980.-6 маусым.-2 б.
Октябрь перзенті
Сәбит Мұқановты бүкіл Одақ көлемінің хаяқы түгел біледі. Өйткені, Сәбит Мұқанов өз тұрғыластары Михаил Шолохов, Александр Фадеев, Александр Корнейчук, Янка Купала, Ғафур Ғұлам, Берді Кербабаев, Ғалымжан Ибрагимов, Аалы Тоқомбаев тәрізді тек өз ұлтының өз жұртының ғана емес, бүкіл Ұлы Отанымыздың, советік мемлекетіміздің мақтанышына айналған жазушы.
Ақын, прозаик, драматург, әдебиет зерттеуші ғалым, белгілі қоғам қайраткері, академик Сәбит Мұқановтың творчествосы советтік дәуіріміздің айнасы, заманымыздың шежіресі іспеттес.
Ал оның өз басы кешегі қазақ бұқарасының айналасы 60 жылдың ішінде қаншалықты биік шыңға көтеріліп, қаншалықты парасатты, мәдениетті, өнегелі ел болғанының бір айғағы.
Әдебиeтке жиырмасыншы жылдардың басыңда келген Сәбит Ұлы Октябрь социалистік революциясының қазақ даласындағы алғашқы тарихи жеңістерін тұңғыш жырлағандардың бел ортасында жүрді. Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров, Мұхтар Әуезов бәрі қатарласа қазақ совет әдебиетінің негізін қаласты, соның алғашқы жауынгерлерінің, алғашқы маршалдарының бірі болды.
Сәкен, Бейімбет, Ілияс, Мұхтар, Ғабит, Ғабиденмен бірге Сәбит Мұқанов қазақ поэзиясында тұңғыш публицистикалық лириканы, лиро-эпикалық жанрды бастаушы, поэзия мен прозада жаңа арна, жаңа мектеп, жаңа образдар ашушылардың, жаңа заман адамдарының, жалынды күрескерлердің әдебиеттегі тұңғыш көркем бейнесін жасаушылардың бірі. Тұңғыш қазақ романын Спандияр Көбеев жазса, жан-жақты дамытып, биік күмбезін тұңғыш жайнатып шығарған да Сәбит Мұқанов екені жұртқа мәлім.
Қазақ совет поэзиясының өсу жолын сөз еткенде өлеңмен жазылған «Сұлушаш» дастанына, «Сөз – Советтік Армия», «Майға сәлем», «Колхозды ауыл осындай», «Ақ аю» тәрізді жыр белестеріне соқпай өтуге болмайды.
Қазақ совет прозасының өсу жолын сөз еткенде «Мөлдір махаббат» пен «Ботакөз», «Менің мектептерім» мен «Аққан жұлдыз» романдары айрықша көзге түіседі.
Әдебиеттің осынау ең басты екі саласының екеуінде де Сәбит өзіне тән ерекше стиль, образ, тәсіл жаңалығын ашып, батыл қадамдар жасады. Сәбеңнің өзінің өкшесін басып келе жатқан қаламгер інілері мен кейінгі ұрпақтарға көп жағдайда үлгі-өнеге болғанын мойындамасқа болмайды. Жас талаптарға дер кезінде көмек беріп, олардың қаламы ұштала түсуіне Сәбең ерінбей-жалықпай ақылын айтатын еді.
Сонау 20-30 жылдарда қазақтың жаңа ғана қаз басып келе жатқан пролетарлық, социалистік әдебиетін, оның жаңа көктеп келе жатқан егінін арам шөптерден, буржуазияшыл-ұлтшыл алашордашылардың шабуылынан қорғаушылардың, әдебиетіміздің партиялығы мен халықтығы туралы лениндік принципті берік ұстанып, «табым» деп, «таптық әдебиетім» деп, социалистік реализмнің Горький көтерген қасиетті туының астына ең бірінші болып келіп, сол туды ілгері алып барғандардың бірі, қазақтың ұлттық әдебиетін социалистік мәдениетіміздің биік деңгейіне көтеріскендердің бірі – Сәбит Мұқанов.
Сәбит Мұқановтың үлгі-өнеге боларлық қасиеттері мол. Ол, біріншіден, әдебиеттің партиялығы мен халықтығы жөніндегі лениндік принципке мейлінше адалдық; екіншіден; өз дәуірінің көркем шежіресін жасауға ұмтылушылық; үшіншіден, өз табының, өз қоғамының, өз халқының шабытты өткір, терең ойлы жыршысы бола білгендігі; төртіншіден, елімізде социализм жеңістерін баянды етіп, коммунизм орнату жолындағы бүкілхалықтық ұлы күреске белсене ат салысып отырғандығы; бесіншіден, әдебиeтімізді әсереқызл әурешілдер мен боямашылардан, әр түрлі формалистік ағымдардан таза сақтау жолында әр уақытта да күресіп келгендігі; алтыншыдан, Сәбит ағаның жастар үйренетін ең жақсы қасиеті – қаншама зор атақ, даңққа жетсе де, баяғы қарапайым қалпында, баяғы әдеп сақтағыш, жұрттың бәрімен де сырласып кететін, кәдімгі Сәбит қалпын өмір бойына өзгертпей, құбылтпай таза сақтап келгені еді; жетіншіден, бүгінгі күннің тақырыбын жан-жақты және терең, әрі биік көркемдік дәрежесінде көтеруге белсене ат салысқан-ды.
Осы қасиеттердің қай-қайсысы болсын совет жазушысына аса қажет қасиеттер. Осы қасиеттері үшін да қазақ халқы өзінің Сәбитін төбеге көтеріп құрмет тұтты.
Әди Шәріпов.
Шәріпов Ә. Октябрь перзенті // Қазақ әдебиеті.-1980.-6 шелде.-2 б.
Академик атындағы кітапхана
1973 жылдың қысында Петропавл қаласында әсем ғимараттардың бірі – облыстық кітапхананың жаңа үйі пайдалануға берілді. Оның ашылуы салтанатты жағдайда өтті: оған академик-жазушы, даңқын жерлесіміз Сәбит Мұқанов қатысты. Бұл Сәбеңнің туған жеріне соңғы рет келуі екен: бір-екі айдан сон сүйікті жазушымыз қайтыс болды. Бірақ оның жарқын бейнесі, жылы лебізі – бәр-бәрі кітапхана коллективінің мәңгі есінде қалды. Содан да бұл кітапханаға Қазақ ССР Министрлер Советінін 1973 жылғы 29 майдағы қаулысы бойынша С. Мұқановтың есімі берілуін үлкен қуанышпен қарсы алдық.
Иә, Сәбең бірінші болып есігін ашып, мәжіліс залында бірінші болып сөз сөйлеген бұл кітапхана оның есімімен аталады. Бүгінде бұл кітапхана облысымыздағы ең іргелі оқырман отауларының бірі: онда үш жүз мың том кітап қоры бар. Жыл сайын оның қоры жиырма жеті мың кітаппен толықтырылып тұрады. Осыншама аса бай рухани қазынаны жиырма мыңнан астам оқырмандар пайдаланады.
Біздің кітапханада абонемент, өнер оқу залдары, шет ел әдебиеттері, ауыл шаруашылығы, ғылыми методика анықтама-библиография, кітап сақтау, кітапханааралық абонемент, әдебиеттерді іріктеу, кітап топтастыру, есеп және тіркеу, айырбас депозитория – барлығы он төрт бөлім бар.
Кітапханамыздың үлкен бір бөлімі – оқу залдарын тәжірибелі кітапханашы P. Лaбутина басқарады. Мұнда оқырман конференциялары, әдеби-музыкалық кештер, кітаптарға шолу жүйелі түрде өткізіліп тұрады. Жақында онда С. Мұқановтың туғанына 80 жыл толуына арналған әдеби кеш өткізілді.
Абонемент бөлімінде жазушы мерейтойына орай «Ақын, жазушы, академик» деген тақырыпта кітап көрмесі ұйымдастырылды. Онда С. Мұқановтың он алты томдық шығармалар жинағы, жеке кітап болып басылып шыққан туындыларынан «Өмір мектебінің» үш кітабы, «Аққан жұлдыз», «Ботагөз» романдары және басқа шығармалары қойылған. Көрмеде жазушының өмірі мен творчествосы жайлы әдебиеттерге де орын берілген. Солардың бірі – I. Есқожиннің «Сәбит Мұқанов публицист» атты зерттеу кітабы.
Кітапханааралық абонемент бөлімінің міндеті – облысымызда тұратын барлық оқырмандарды қажетті әдебиетпен қамтамасыз етіп тұру. Бұл бөлім тарапынан атқарылған жұмыстар да аз емес.
– Сәбит Мұқанов шығармаларына деген сұраным зор, – дейді осы бөлімнің меңгерушісі Т. Мосиенко – Оның облыстық кітапханадағы шығармаларының төрт жүз данасы әркез қолдан түспейді.
Өз басым алғашқы еңбек жолым атағы әлемге жайылған жазушының есімімен аталған кітапханада басталғанын үлкен мәртебе санаймын. Менімен бірге еңбек ететін алпыстан астам әріптестерімнін бәрі де осы пікірде. Олардың ішінде оқырман қауымға жиырма жылдан астам уақыт бойы қалт-қысыз қызмет етіп келе жатқан В. С. Андрющечкина, Ә. Баграмова, К. Мұстафина, М. Лабутина, М. Ахметова есімдерін ерекше aтауға болады.
Кеше біздің кітапханада зор қуанышты оқиға болды: кітапханада С. Мұқановтың музей-бөлмесі ашылды. Бұл салтанатқа алматылық ақын-жазушылар және Сәбеңнің зайыбы- Мәриям апай мен үлкен ұлы – Арыстан Мұқанов қатысты. Олар кітапхананың библиография бөлімінің меңгерушісі К. Мұстафина бастаған кітапханашылар жабдықтаған музей-бөлменің безендірілуіне жоғары баға берді. С. Мұқановтың республикалық әдеби- мемориалдық музей-үйінен әкелінген экспонаттарды, әсіресе, жазушының жыл сайын туған жеpге келген сәттерін бейнелейтін фотосуреттерді қызыға тамашалады. Сондай-ақ өзінің есімімен аталған кітапхананың алдына қойылған Сәбеңнің бюсті келушілер назарын аударады.
Mіне, содан да Сәбеңнің бүгінгі мүшелтойы біздің кітапхана коллективіне де ортақ.
М. Әшімова,
С. Мұқанов атьндағы облыстық
кітапхананың қызметкері.
Әшімова М. Академик атындағы кітапхана //Ленин туы.-1980.-11 маусым.