Боз далаға бауыр басып…
Бүгін, 20-шы қыркүйекте, орыстың М. Лермонтов атындағы драма театрында қазақстандық қаламгер, қайталанбас қолтаңбасы бар Иван Петрович Шуховтың туғанына 90 жыл толу мерейтойы атап өтіледі.
И. Шухов ұзақ жылдар бойы Республикадағы орыс әдебиетінің көш басшысы болып, оны өркендетуге үлкен улес қосты. Кезінде оның талантын М. Горький мен ГТ. Бажов мойындап, аса жоғары бағалағаны белгілі. Ол өз кезеңінің перзенті Қазақстанның азаматы және дауылпаз жыршысы бола білді. Жазушыны дәстүр бойынша оның шығармашылығына ілтипат білдіру үшін Үана емес, суреткердің сырттай көңіл көншитін тағдырын тарихымызбен осы заманның аясында тереңінен ұғынудын кезі келді.
И. П. Шухов Қазақстандағы сонша зор құрметке ие болған тұңғыш орыс жазушысы, көзінің тірісінде төрт томдық «Таңдамалыларын» шығарып, үкімет тарапынан жан-жақты қамқорлыққа бөленді. Ол көз жүмғаннан кейін, екі жылдан соң С. Мүқанов, Ғ. Мүсірепов, Н. Анов, М. Қаратаев, Ю.
Домровский, Ә. Тәжібаев, Ю. Герт, М. Симашко және басқа белгілі адамдардың естелігі жеке кітап болып шықты. 80-ші жылдардың ортасына қарай оның бес томдық жазылымдық шығармалары жарыққа шықты. Бүнын бері жазу шының тағдыры бұлтсыз болған екен деген сөз емес. Ол кезінде «Простор» журналынан шеттетіліп, зорлап зейнеткерлікке жіберілгені, жүрек ауруына үшырағаны да бар. Оған үзақ уақыт сөз айтуға тіс батқан жоқ. Горькийдің қолдауымен және Мәскеуде үлкен беделге ие болғандықтан, «Кермек кеңістік» және «Жеккөру» романдарынын орталық баспалардан шыққаны сеп болды. Бүдан өрі де Горький Шухов шығармашылығын үнемі қадағалап отырды. Енді ешкімге де жасырын емес, отызыншы жылдары сын саласында Шолохов, Панферов, Шухов есімдері өте жиі аталатын. Шуховтың бірден қарапайым көпшілік оқырманның махаббатын жаулап алып, бүкіл кеңес шаруаларының коллективизация кезеңінен бастап, ауыр үлес тиген жандардын сүиіспеншілігіне бөленгенінде үлкен мәнмағына жатыр. Оны халық шын мәнінде жақсы керетін. «Халық жазушысы» ресми атағын алғаңша да Шухов өзінің беделімен жөне жазушылық даңқымен уа-қыттың алдын орап отырды. Қасіретті рқиғалар мен кейіпкерлерінің тағдырына қарамастан Шухов кітаптары өр-кезде сөулелі жан шу ағына бөленіп келді. Ол өміршілдік-өкімшілдік жүйенің кейбір тапсырыстарына көзжүмбаилық жасамай, оның әлеуметтік-экономикалық саясатына анда-санда демеу керсетіп отырды. Бірақ оның шығармалары әлдекімге жағыну үшін жазылған жоқ. Шуховтағы ең басты нәрсе — адам мен оның отанына, еңбегіне қүмартушылық болатын. М. Горький сондықтан да кеңес жазушылары ішінде оны деревня өмірін жазатын «тәтті романтиканың» өкілдері Златовратский, Засодимский және басқаларының бейнелеу шеберлігінен бөлек тұрғаның таниды.
Бүгінгі таңда Шуховтын басты романдары «Кермек кеністік» пен «Жеккөруді» пысықтап оқудың зияны жоқ. Сібір казақтарынын әскері Ресей империясының шекараларын қөрғап қана қойған жоқ, олар әскери-отаршылдық міндеттер де атқарып келді. Оның үстіне олардың таптық жіктелуі соншама зор болғандығы өз алдына, казактар тек қана қазақтарды ғана емес, сонымен бірге Ресейден жер ауған аш-жалаңаштарды да сайқымазақ тәлкекке үшыратып отырды. Ал мәселенің мазмүны өте тереңде жатыр еді. Әрқашанда бүндай жағдайлардың бәрі тығырыққа тіреледі. Міне, бүлік салған көшпелілерді төртіпке шақыруға жіберген казактардың «Кермек кеңістіктегі» бейнесі былай суреттеледі:
— Туысқан, казактар, бізге мәңғібақи беибіт тұрғындарды тәртіпке шақыру үшін қаншама қызғанарлық үлес тиді, деп Агафон еңкейіп шағына түсті.
— Сонда маған түсіндіресіз бе? Олар қандай момақан? — деп Спирька Саргауылов жауап қатты.
— Дәл солай. Мен саған не дедім, шайнап берген ас болмайды. Біз 1905 жылы Өскеменде ереуілшілерді қамшымен қалай жуасытқанымыз есіңде ме? Бәрі де ап-айқын. Таяқ жегіздік. Сонда жон арқасын не үшінтілгіледік? Өлтірсең де білмеймін.
— Саған оны білудің қажеті жоқ.
— Қалайша қажеті жоқ?!
— Өйткені сен әлі боқмүрынсың. Ұр десе ұр, соқ десе соқ. Үнсіз мойынсұна бер.
— Ал, бауырым, олай дегенің дұрыс емес. Менің өзім де әлденені түсінуім керек…
Шухов қазактар мен қазақтарды үдайы саясаткерлер, патшалық Ресеидік уақытша мемлекет басында түрғандарың бір-біріне айдап салатынын көрсетіп берді. Ен бастысы, — оқып көрсеңіз! — достықсыз, көшпелілер мен қазақтардың байланысы мен түсшістігі болмаған жағдайда «Кермек кеңістіктегі» далада өмір сүру оңай емес еді. Терең тамырлық байланыстар екі халықты үдайы біріктіріп, таптық күрестерге қарамастан үлтаралық қатынастар дамып отырды. Жазушы өз шығармашылығында бұл табиғи жарастыққа қаншама ғажайып беттер арнады. Жоқ, біздің ата-бабаларымыз бір-бірімен соғысқысы келген жоқ, және бір-бірінен бөлінгісі келген емес.
Әбділда Тәжібаев былай дейді:
«…Ол Ғабит Мүсірепов және Сәбит Мұқановпен тым тығыз қарым-қатынаста болды. Оларға сондай сүйіспеншілікпен қарайтын еді. Бұл құрметтеудің, түсіністіктің керемет үлгісі. Сонымен бірге ол риясыз қалжыңдасып, жолдастарын демеп отыратын.
Мен Иван Петровичті Пресновка кезінен білмейтін едім. Бірақ бұл үлкен орыс жазушысының айрықша ерекшелігін атап өткім келеді. Кеңес жазушыларының ішінен алғаш рет ол қазақ даласының керемет көріністерін оқырмандарға көрсетіп, оның азаттық күші мен бұл жердің болашағын тайға таңба басқандай етіп көрсетіп берді.
Өзінің өмірінің аяғында, 1975 жылы Иван Петрович Шолохов туралы «Тұлғаның тамашалығы» атты шағын шығарма жазды, сөйтіп оны «Ленинская сменада» жариялады». Бұл екі жазушының адами және шығармашылық қарым-қатынасының көп жайын ашып көрсетеді. Горькийдің және замандастарының мойындауымен шабыттанған Шухов өзінің екі романын Шолоховтың, атап айтқанда, «Көтерілген тыңды» салыстырғанына аса төзімділікпен қарады. Бұл романның (1960) екінші бөлігінің пайда болуымен екіүшты пікірлер айтылмайтын болды. «Орыс кеңес романының тарихы» (1965) бірінші кітабінда авторлар былай деп қорытты: «Жекпе-жек» («Жеккөруді» толықтырған Түрінің) «Көтерілген тыңнан» бөлекше екенін атап өтеміз: Шолохов бейнелерінің кейбір кернеулігі әлсіздендіріліп, кейбір характерлері мен ситуациялардың қайталануы кездеседі. шуховтың «Жекпе-жегінде» Кенес шындығының базбір беймаза мезеттері бейнеленді. Жазушы бірте-бірте таза ашық конъюнктураға ұрынып, өзінін дарынын жоғалтып, кейіннен өзгеше ешнәрсе тудыра алған жоқ…». Міне, осылай.
Иван Петрович бұл «үкіммен» таныс па, жоқ па білмеймін, бірақ оның Шолохов туралы естелігінде өте маңызды жайларға назар аударылады. Онда өзінің атақты замандасы туралы ешқандай қызғаныш та, сілтеме де жоқ. Өйткені оларды жас кезінен бастап, «белгілі мінездерінің туыстығы» өмірді көп білетіндіктері әрі бір-бірін қатты құрметтейтіндіктері сияқты қасиеттер байланыстыратын еді. «Шолохов—Дон қазағі, мен өзімді Сібір қазағінің тақырыбымен мықтап байланыстырдым». Шухов өзіне Шолоховтың әсерін мойындайды. Ол бұл «тікелей аралас-құралас өзінің әдеби орнын табуына» үлкен септік тигізгенін басып айтады.
«Тынық Донның» бірінші тараулары «Кермек кеңістіктің» жазылуына, сөйтіп 1931 жылы жарыққа шығуына үлкен әсер етті. «Жеккөру» романы толығымен «Көтерілген тыннан» бұрын шығып, онда Михаил Александровичпен сыйластық ойларының үшқыны шашырап жатты. Шухов романдары Шолоховтан көркемдік тәуелсіздікпен дамыды деп ойлаймын. Бұнда адам мен әлеуметтік жиынтық-тардың, коллизия мен қақтығыстардын, тіптен композициялық төсілдердің антитезасы Давыдов — Половцев, Азаров — Татарников, Лука Бобров бейнелері отызыншы жылдардағы колхоз романдарына төн болатын.
Бәлкім, өз романдарын қайта ой көзінен өткізуге Шуховты мәжбүр еткен көркемдік шеберлікке ұмтылып, дербестік танытып, әлде кім көлеңкесінде қалмау мақсат болған шығар, өйткені Шолохов оқиғаларды шолғанда кен құлашты суреткерлікке, тарих пен өз заманының қамшы өріміндей қабаттасып, біркелкі шығуына көңіл қойып, көппланды сюжетті жүйеге қүрса, Қазақстандағы орыс жазушысы ауыл, казак станицасы аймағынан шыққанда қазақ даласының кең суреті көз алдыңа келетін еді. Көкейкесті мәселелер де күрделеніп, әдеби-дағдылы таптың жіктелу әуендерден басқа қазақтардің еңбегі мен тұрмыс тіршілігі кесектеліп, қазақ даласын советтендіру қасіретті жылдарындағы ұлтаралық қатынастар жайы да назардан тыс қалған жоқ. Дәуірнамалыққа талпыну оның романдарының көкжиек аясын кеңейтіп, сюжет жүйесін, көркемдік концепциясын тұтастырып жібереді. Бір қызығы, Шолохов казак-жазушы өз досының артынан жеті жылдан кейін қайтса да, оны мүлде ұмытқандай, қазасына ләмлим деген жоқ. Кім біледі, басқа себептер де болуы мүмкін. Дегенмен ең бастысы Шолохов «әсері» салыстырмалы түрде жарыс отын лаулата түскендей. Қалай болғанда да И. П. Шухов редактор болғанда (1963—1974 жылдар) «Простор.» өзі төріздес басылымдар арасында шоқтығы биік тұрып, орасан беделге ие болды. Бұл мезгілде Г. Мүсіреповтің «Кездеспей кеткен бір бейнесі», Ә. Әлімжановтың «Көгілдір таулар», I. Есенберлиннің «Жанталас» романдары жарияланып, В. Берденников, Г. Бельгер, Ш. Елеукенов, Вл. Владимиров, А. Устинов. Г.
Кругляков, Л. Лезина, Т. Мадзигон есімдері топ жарып, алғаш рет О. Мандельштам, А. Платонов, Б. Пастернактың беймөлім шығармалары оқырмандарға ұсынылып, А. Есенин туралы қарындасының естелігі жарық көрді. Кейбір партия идеологтары жеке туындыларға емес, ең алдымен өдеби шалғайлықты жоюға күш салған редактордың түтас бағдарламасын сынға үшыратты. Өзінің жанайқай сөздері мен мақалаларында И. П. Шухов «Простордың» бүкілодақтық беделіне сүйеніп, оның мақсаты «Кеңестік Қазақстанның» бүгінгі өмірі туралы көркем және көсем сөздер айтып, қазақ өдебиетін орыс тілінде насихаттау жайына баса көңіл бөлетін. Ол Қазақстан орыс жазу шыларының ең үлкен борышы республика өмірін бейнелеу ғана емес, біздің дөуіріміздің ең бір ғажап қүбылысы — халықтар достығы нығаюының терең мөнін ашып беру деп көрсетті. Бірақ ол жікшілдікке жол бермей, шығармашылық бөсекелестікке мүмкіндік беріп, журналдың рухани кеңеюі мен жаңаруын көзден таса еткен жоқ. «Просторды» әртүрлі себеп-сылтаулармен жан-жақтан қысымға ала бастағанда, 1971 жылғы мамырдағы қаламгерлер қүрылтайында Иван Петрович «авторлар алқасы әлдебір белгісіз деңгейге емес, қазіргі биік кәсіби талапқа сай» еңбек етуі жайында толқып айтты. Оның жершілдікпен, жікшілдікпен жаны қас еді. Сондықтан да ол өз жас өріптестеріне тұғыры аласармайтын биік төлім қалдырды. Өкінішке қарай, бұл өсиет ұмтыла бастарандай.Ал мүмкіндік туған кезінде И. П. Шухов «Просторға» бар күш-жігерімен, нағыз шығармашылық пен әдеби бауырластыққа барын салған шығар-ау.
Бүгінгі таңға дейін Қазақстандағы орыс әдебиетінің негізін қалағандар Дм. Фурманов, В. Иванов, Е. Пермитин және басқалар деген ой қалыптасып келді. Оның ойынша да, жоғары аталғандар қазақ-тарды, Қазақстан интернационализмін жырлауда шынайы көркемдік дәстүр қалыптастырды. Орыс жазушысынын бұл тұста өз діттеген әлемі бар еді, Қазақстан мәдениеті, тарихы мен тұрмыс-тіршілігі, ұлан-ғайыр аймақта қатар өмір сүріп отырған түрлі ұлттар мен ұлыстардың терең тамырластығы әрқашан толған-дыратын. Әрине, бұл қаламгерлердің көбісі Қазақстаннан тыс жерлерде өмір сүріп жатты. Отызыншы жылдары Шухов М. Горький арқылы Мәскеуден пәтер алып тұруға мүмкіндігі болса да, ол Қазақстанды, тұған топырағы Пресновка мен Алматыны ешқайда айырбастаған жоқ. Бұл оның өмірбаянындағы ерекше жәй.
Рас, Қазақстанды ол бар жан-тәнімен сүйді, талмай жырлады, Осындай жазушы жанқиярлығы республикада орыс әдебиетінің іргетасы қаланып, болашақ үлкен ізденістерге ұласуына мүмкіндік туғызды. Осынау тұста да Шухов үлгісі үздік тұр. «Осы топырақтан менің тақырыптарымның тамыры бастау алады, — деп атай көрсетті ол. — Мен өз кейіпкерлерімді туған жерден іздеймін». Басқаша болуы да мүмкін емес еді. Енді оған ескерткіш қоюдың кезі келгендей. Кезектегі мерейтойлар тез арада оның жүзеге асуына жол ашатын шығар. Ол бірде өзімен бірге Америкаға ала кеткен жусан иісі даладан бізге қарай жетіп жатыр.
Боз далаға бауыр басып… // Егемен Қазақстан. – 1996 ж. – 20 қыркүйек-№ 183.