Сәбит Мұқанов
Биыл қазақтың бас ақыны – Абайдың 175-ке келген мерейлі жылында Сәбит Мұқанов та 120 жаста! Мерейлі жасқа келген тұлғаны энциклопедияның хронология ізімен сыдыртып, «дежурный» сөздермен жазуға да болады. Бірақ бүгінде Сәбит Мұқановқа олжол емес. Көзін кергендердің бір-ауыздан айтуына қарағанда, дарқандығы даладай, көңілі жас баладай Сәбеңнің ұлтқа сіңірген еңбегі, ұрпаққа қалдырған рухани мұрасы ұшантеңіз. Соның барлығынан хабарсыз бүгінгі жастар Сәбит Мұқановты тек жазушы ғана деп таниды. Себебі, мектеп оқулықтарынан Сәбит Мұқановтың ысырыла-ысырыла шығып қалғаны қашан…? Ал жоғары оқу орындары классикалық стандарттық жүйеден айырылып қалғалы, «орыс ойына келгенін істейдінің» керімен жүр… Шындығында Сәбит Мұқанов – сан қырлы тұлға. Санқырлылығы сол, кейбір мұрасы әлі реттеліп те, зерттеліп те болған жоқ… Сәбең деген атты қарапайым халық Сәбит Мұқановқа жасы да, басы да жас кезінде-ақ берген. Жасыратыны жоқ, ол тұста Сәбеңнің өзі алдымен Сәкенге айтып, сонан соң өзі жетектеп әкеліп ортаға қосқан Ғабиті де, Ғабидені де әдебиет дейтін аламанның үзеңгісіне аяқ салғаны болмаса, Сәбит Мұқановсыз «тырп» ете алмайтын. Біздің мақсатымыз ат жарыстыру емес. Бірақ бірі білмей, енді бірі жақсы біле тұра «Сәбеңнің атына бәрі жарасадының» керімен жымысқы ойларын өткізбек болғаны қынжылтады. «Халық айтса қалт айтпайды», – дегенге жүгінер болсақ, бүкіл қазақтың коңілінен шығып, сүйікті ұлына айналу үшін тек классик-жазушы болу аздық етеді. Қазірдің өзінде жасы дардай атағы нардай болғанмен, қадірқасиеті алақұла «классиктер» аз ба арамызда?.. Осы тұрғыдан алып қарағанда Сәбеңнің шоқтығы қаламдастарынан да, замандастарынан да әлдеқайда биік!
Сәбит Мұқанов – тума талант. Тума талант ешкімнен «қарызға» сөз де, бөз де сұрамайды. Көкейі-не келген көлгөсір ойын төгіп-төгіп айтады да оның қайырымына қайрылып та қарамайды. Ал жасанды таланттар қиналып жазған еңбегін елемеген елдің есін алып әлек. Ол еленіп, ескерілгенге дейін тамыр-танысқа да, үкіметтің есігіне де дамыл жоқ. Ондайды халық көрмейді емес, көреді, білмейді емес, біледі. Сәбеңе бұл тұрғыдан замандастары да, қаламдастары да тіпті құрдастары да мін таға алмайды. Қайта есе жіберіп алғандардың көшін Сәбит Мұқанов бастап тұрған шығар. Басы дау мен дақпырттан арылмауының да бір себебі осында болса керек. Сондықтан Сәбең туралы сөзді ауырдың үстімен, жеңілдің астымен сипай айту ішіне сыр бүккен адамның ғана сөзі болуы мүмкін. Сәбит Мұқановтың бүгінгі жағдайына ол жөн емес.
Сонымен, Сәбит Мұқанов кім?! Сәбит Мұқанов, ең алдымен, классик жазушы! Оған ешкімнің дауы жоқ. Сәбит Мұқанов 73 жылдық ғұмырында қазақ әдебиетінің барлық жанрына қалам тартып, оқырмандарының махаббатына бөленген қазақтың ең сүйікті жазушысы! Сәбеңнің ең сүйікті жазушы екендігін дәлелдейтін оқырмандарымен арадағы хаттар. Сол хаттар қазір Мемлекеттік архивте 141 том болып сақтаулы. Оны Сәбеңөз қолымен тапсырған. Хат тақырыбы әр алуан. Көркем шығармасын оқушы іздеп жүріп оқыса, еліктесе, ерінбей-жалықпай авторға хат жазса, жазушы бақыты деген сол емес пе?! Құдайға тәубе, қазақ ақын, жазушыдан кенде емес. Бірақ олардың бәріне бірдей мұндай бақ бұйырмаған. Ол басы ашық шындық. Ол хаттардың кейбірін Сәбең мұражайының директоры ақын Әділғазы Қайырбеков 2018 жылы құрастырып шығарды. Сәбеңе келген хатта, Сәбең жазған хатта амандық-саулықтан басталғанымен, ағыс арнасы әртүрлі. Бір хатта тарихи фактіге кездесесіз, бір хаттан саяси сыр ұғасыз. Ал енді бір хаттан Сәбеңнің мейірімді даусын естіп, ширығып шыға келесіз. Шәкәрім Құдайбердіұлы, Мағжан Жұмабаев, Қайым Мұхамедхановтардың Сәбит Мұқановқа жазғандары аты хат демесеңіз мөлдіреген мәдениет, тұнып тұрған тарих. Дамыған елдердің мәдениетінде тарихи тұлғалардың хаттарына құрметпен қарайтыны да сондықтан. Бізде эпистолярлық жанрдың зерттелуіндегі олқылықтардың объективті де субъективті себептері бар. Сәбит Мұқанов шығармашылығының эпистолярлық жанры бүкіл бір ұлттың мәдениетіндегі аристократтық текті дәлелдейтін бірден-бір факт. Сондықтан қазақ жастарының бойынан құрдымға кетіп бара жатқан хат жазу мәдениетін қайта қалыптастыру қажет. Ол – тұлғатануда да, қоғамтануда да таптырмайтын құрал. Қазақ әдебиетініңғана емес, мәдениетінің де тарихында оқырманнан хат апуда да, оқырманға хат жазуда да көш басында Сәбит Мұқанов тұр!
Сәбит Мұқановтың энциклопедияларда ғана болмаса, шығармашылығында өте сирек айтылатын тағы бір қыры – аудармалары. Кеңестік жүйенің кезінде, ең алдымен, өз елінде өз ұлты қадір-қасиетін айқындаған шығарма ғана шетелде сұранысқа ие болатын. Аударылатын. Ап Сәбит Мұқановтың көркем шығармалары дүниежүзінің 46 тіліне аударылған. Олардың ішінде әйгілі орыс, ағылшын, қытай, француз тілдеріне аударылып, бірнеше миллиондаған тиражбен тараса, кейбір шығармалары әлемдік әдебиет хрестоматиясына енген. Сәбит Мұқановтың шығармала-рына Алексей Толстой, Леонид Леонов, Александр Фадеевтерден бастап, одақтас республикалардың өзімен терезесі тең талай даңқтылары құрметпен пікір білдірген. Қазақ жазушыларынан шығармасы орыс, француз тіліне ең бірінші болып аударылған да Сәбит Мұқанов («Сын бая». Мәскеу, 1935). Тіпті Парижден оралған Мирзоян «Сұлушаш» романының француз тілінде баспадан шыққалы жатқанын айтып, Сәбит Мұқановтан сүйінші сұрап қуантқан. Бұл – 1936жыл.
Ал Сәбит Мұқановтың қалың бұқара біле бермейтін ендігі бір қыры мектеп оқулығынан бастап, жоғары оқу орындарының студенттеріне арнайы жазған оқулықтары мен оқу құралдары. Яғни, Сәбит Мұқанов – ғалым! Академиктік атақ ғылымда ашқан жаңалыққа, не ғылымға қосқан елеулі еңбекке беріледі дегенімізбен, сайлаумен келетін атақ болғандықтан кейде бақ, ал кейде «бап» шабады. Сәбеңе академиктік атақ өз аяғымен келген (1954). Себебі, СәбитМұқанов Қазақ КСР Ғылым академиясының толық мүшесі (академик) болғанға дейін-ақ білім-ғылым саласына кірісіп, қазақ баласын мектеп оқулығымен қамтамасыз ету мақсатында («Qazaq Әdebieti»: хrеstотаtia. Огtа mekteptinтек 8-klasьnа агnаlqan qurastьrqandar: S. Muqanov Q. Bekqogin. Qazaq memleket baspasь Alma-Ata, 1941) КазПИ-де үшінші курста оқып жүрген Қалижан Бекхожинді сооавтор етіп құрастырған. Ал орта мектептің 9-класына арналған «Қазақ әдебиеті» оқу құралының XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басындағы әдебиеттің бірінші басылуын С.Мұқанов Х.Жұмалиевпен бірге және редакциясын басқара отырып, қазақтың мемлекеттік оқу құралдар баспасынан (Алматы, 1948) шығарған. Ал 1932 жылы «XX qasьrdagь Qazaq әdebijeti» «Qаzаqьstаn Ьаsраsьнан» жарық көрген. Ғылыми еңбек – көркем шығарма емес… Әдебиетке кеш келген Сәбеңнің осы ғылыми-зерттеу еңбекті жазуға бел шеше кірісуі көзсіз батылдық. Мұндай батылдыққа адам екі жағдайда ғана баруы мүмкін. Біріншіден, өзінің мүмкіндігіне ете сенімді болғанда, екінші, айтпауға болмайтын қажеттілік туғанда. Сәбең осы екі себептің екеуіне де дайын болған. Біріншіден, Сәбит Мұқанов XX ғасырдың 20-жылдары қайнаған әдеби айтыстардың бел ортасында жүргені «Еңбекші қазақ» газетінен белгілі. Сол айтыстар Сәбеңнің қаламын ұштай түсті. Екіншіден, білім деңгейінің кемшіндігін тілге тиек еткен Қошке Кемеңгеровтің сынын орынды қабылдаған Сәбең жоғары білімін жанжақты жетілдірген (қараңыз: Сәбит Мұқанов 1923-1926 – Орынбордағы жұмысшы факультетінің студенті, 1928-1929 – Ленинград университетінің студенті», 1930-1931 – Мәскеу. Академиялық Марр атындағы тіл білімі институтының аспиранты, 1931-1936-Мәскеу. Қызыл профессорлар институтының аспиранты болды). Сәбең «XX ғасырдағы қазақ әдебиеті» (1932) тарихын кімнің кім екенін танып, ғылыми кезқарасы қалыптасқан кезде жазды. Ахмет Байтұрсынұлынан бастаған шығармашылық портреттер галлереясын Дулатұлы Міржақып, Қарашұлы Омар, Жұмабайұлы Мағжан, Торайғырұлы Сұлтанмахмұт, Дөнентайұлы Сәбит, Күлейұлы Бернияз, Әуезұлы Мұхтар, Аймауытұлы Жүсіпбекпен аяқтаған.
Күләш АХМЕТОВА, филология ғылымдарының докторы.
(Жалғасы бар).
// Soltústik Qazaqstan. – 2020. – 14 qarasha. – 6 бет.